İşçi heyəti: Redaksiya heyəti: Vahid Axundov (iqtisad elmləri doktoru, professor), Ziyad Səmədzadə

ki, bu da şirkətlərin ödəyəcəkləri vergilərin qabaqcadan müəyyən edilməsini çətin-
ləşdirir. Nəticədə, aşağı nominal vergi dərəcələri təcrübəli biznesmenlərə ümumi
vergi yükünə nisbətən daha az təsir bağışlayır. Burada belə bir əsaslı fikir də yaranır
ki, investisiyalarla əlaqədar qərar qəbul edərkən, investorlar vergi dərəcələrindən
daha çox baza infrastruktura, siyasi sabitliyə, həmçinin əmək xərclərinə və əmək
qüvvəsinin mövcudluğuna fikir verirlər. Beləliklə də, vergilərin hər bir investorun
xərclərinin çox əhəmiyyətli və real bir tərkib hissəsi olmasına baxmayaraq, iqti-
sadçılar  xəbərdar  edir  ki,  vergi  güzəştləri  “hər  hansı  bir  ölkənin  investisiya
mühitindəki mənfi amilləri kompensasiya etmək üçün zəif vasitədir”. Bundan başqa,
xarici investorları xüsusi imtiyazlarla təmin edən hədsiz dərəcədə səxavətli vergi
güzəştləri  kiçik  və  orta  müəssisələrə  və  yerli  investorlara  mənfi  təsir  göstərə,
idarəetmə xərclərini artıra, bazar məkanında saxtalaşdırmalara səbəb ola bilər. Bütün
bunlardan aydın olur ki, mövcud korporativ vergi dərəcələrinin bütün firmalar üçün
azaldılmasını nəzərdə tutan yanaşma uzun müddət üçün daha tarazlaşdırılmış və
məqsədəuyğun bir siyasətdir. Bu siyasətin prioritet istiqamətlərinə  vergiqoymanın
təkmilləşdirilmiş (sadələşdirilmiş) üsullarının aşağıdakı formalarını aid etmək olar:
Gəlir vergilərinin sadələşdirilməsi. Sadələşdirilmiş vergilər şirkətlər üçün bərabər
fəaliyyət şəraitinin yaradılmasına, vergilərin könüllü ödənişinin təmin edilməsinə,
şirkətlərin öz xərclərini qabaqcadan daha yaxşı müəyyənləşdirməsinə və daha dəqiq
maliyyə planları qurmasına, o cümlədən, vergi yığımı prosesinin asanlaşdırılmasına
kömək edə bilər. Ümumiyyətlə, şirkətlər arasında ayrı-seçkilik salmayan, aşağı
dərəcələrin tətbiq edildiyi daha sadə və ədalətli vergi sistemi birbaşa xarici  in-
vestisiyalar cəlb edilməsi və sahibkarlığın inkişafı üçün ən düzgün zəmindir.
Vahid gəlir vergisi dərəcələri. Vergiqoymanın sadələşdirilməsi üsullarından biri
vergilərin artırılmasını aradan qaldıraraq “vahid gəlir vergiləri”, yəni gəlir və mənfəət
vergiləri  üçün  vahid  tarif  tətbiq  etməkdir.  Bu  tədbirdən  müəyyən  şəraitdə  və
müəyyən müddət üçün istifadə edilə bilər və bu, sonralar artan vergilərə potensial
qayıdış üçün bir növ müqəddimə rolunu oynaya bilər. Rusiya və Slovakiya da daxil
olmaqla Şərqi Avropa ölkələrinin bir çoxu vahid gəlir vergisini müvəffəqiyyətlə tət-
biq edir. Bu ölkələrdə qeyri-rəsmi iqtisadiyyatdan vergi ödəyicilərinin rəsmi iqti-
sadiyyata keçməsi və iqtisadi artım nəticəsində vergi gəlirləri faktiki olaraq artmışdır.
Estoniya vahid gəlir vergisi rejiminə 1994-cü ildən keçməklə Şərqi Avropada
Vahid Gəlir Vergiləri Hərəkatını qəbul edən ilk ölkə olmuşdur. Vahid gəlir vergisi
dedikdə, korporasiya gəlirlərinin və şəxsi gəlirlərin üzərinə vahid gəlir vergisi tar-
ifinin qoyulması nəzərdə tutulur. Burada ideya ondan ibarətdir ki, yeni sadələşdirmə
hökumət üçün fırıldaqların üstünün açılmasını və vergi ödənişindən yayınanların
təqib edilməsini asanlaşdırır, həmçinin vergi ödəyicilərinin istehsalat prosesini və
beləliklə də, qazanc əldə edilməsini artırmağa həvəsləndirməklə onların öz vergi
öhdəliklərini  qiymətləndirməsinə  kömək  edir,  çünki  bu  zaman  marginal  vergi
dərəcələri dəyişməz qalır. Dərəcənin azaldılması, eyni zamanda, vergidənyayınmanın
89
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.

---

cəlbediciliyini azaldır. Vahid gəlir vergilərini tətbiq etdikdən sonra Estoniya vergi
mədaxilləri, ÜDM və xarici birbaşa investisiyaların artımına nail olmuşdur.
Vahid  gəlir  vergisi  təcrübəsi  həmçinin  daha  böyük  ölkələrdə,  o  cümlədən
Rusiyada uğurlu olmuşdur. Bu ölkədə hökumət korporativ gəlir vergisini 35 faizdən
24 faizə qədər azaltmışdır. Rusiya vahid gəlir vergisi sistemini 2001-ci ildə qəbul
etmiş və elə birinci il ərzində əsas hissəsi keçmiş qanun pozucularından toplanmaqla
dövlətin vergidən əldə etdiyi gəlirlər 26 faiz artmışdır.
Buna  bənzər  uğurlu  təcrübələr  Litva,  Latviya,  Rumıniya  və  Slovakiyada  da
qazanılmışdır. Bu ölkələrin çoxunda vahid gəlir vergisi dərəcələrinin orta göstəricisi
20 faizdir, lakin onlar əlavə gəlir və birbaşa xarici   investisiyalar  cəlb edə bilmişlər.
Bu isə onu göstərir ki, firmalar onlara öz ümumi vergi öhdəliklərini qabaqcadan
dəqiq  müəyyən  etmək  imkanı  verən  vergi  sistemini  formal  olaraq  aşağı  vergi
dərəcələrinin tətbiq edildiyi, lakin nəticələrin əvvəlcədən proqnozlaşdırılmasının
mümkün olmadığı mürəkkəb vergi sistemindən daha üstün tuturlar.
Estoniya hökumətinin xarici birbaşa investisiyaların  cəlb edilməsi sahəsində əldə
etdiyi müvəffəqiyyətlər qismən də şirkətə təkrar yatırılan investisiyaların vergiyə
məruz  qalmamasını  nəzərdə  tutan  yeni  siyasətin  tətbiqi  ilə  əlaqədar  olmuşdur.
Ümumi  vergi  yükünü  azaltmaqla  yanaşı,  bu  siyasət  şirkətlərin  öz  bizneslərini
genişləndirməsi və yeni iş yerləri yaratması üçün müsbət motivasiyanı təmin edir
[2, 13].
Qeyd  etməliyik  ki,  respublikamızda Vergi  Məcəlləsinin  101.3-cü  maddəsinə
əsasən hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxslərin
vergiyə cəlb edilən gəlirlərindən 20%, bu Məcəllənin 105.1-ci maddəsinə əsasən
müəssisələrin mənfəətindən də 20 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur [3, 12].
Əlavə dəyər vergisi ödənişləri. Bir sıra ölkələrin  vergi sistemlərində əvvəlcə
xammaldan vergi tutulur, sonra isə bu xammaldan istehsal olunan yekun məhsuldan
yenidən vergi tutulur. Bu isə kaskad effektli çoxqatlı vergilərə gətirib çıxarır. Əlavə
dəyər vergisi (ƏDV) çoxqatlı vergi problemindən qaçmaq imkanı verir. ƏDV sonda
məhsul  və  ya  xidmətlərin  son  istehlakçısından  tutulur.  Bu  vergi  hər  alış-satış
mərhələsində toplanır, lakin əvvəlki alışlar zamanı ödənilmiş vergilər üçün təzmi-
natlar təmin edilir. ƏDV üzrə yerli qeydiyyatdan keçmiş şirkətlərin öz təchiza t -
çılarına ödədikləri ƏDV-nin əvəzini tələb etmək hüquqları var. Şirkətlərin vergi
orqanlarına müntəzəm olaraq ödəməli olduğu məbləğ təchizatçılara ödənilən ƏDV
məbləğlərindən (“istehsalat xərclərinə sərf edilən vergi”dən) müştərilərdən tutulan
məbləğlərin (“məhsulun satışı zamanı göstərilən əlavə dəyər vergisi”nin) çıxılmasın-
dan sonra qalan artıq məbləğdir. Xarici şirkətlər ümumiyyətlə alış zamanı ödənilən
ƏDV ödənişlərini geri ala bilər ki, bunlara görə ƏDV üzrə qeydiyyatdan keçmiş
biznes sahələri öz yerli ƏDV gəlirlərindən istehsalat xərclərinə sərf edilən vergi
çıxarışlarını tələb edə bilər. Əgər xarici biznes strukturları üçün bu cür imkanlar ol-
mazsa, ƏDV sistemi ayrı-seçkiliyə yol verən və beləliklə də, beynəlxalq ticarət
90
P.Rzayev. Biznes mühitinin formalaşmasında vergi mexanizmlərinin rolu

---