İşçi heyəti: Redaksiya heyəti: Vahid Axundov (iqtisad elmləri doktoru, professor), Ziyad Səmədzadə

Müzakirələr bölməsində mövcud çətinliklər və əlavə tədqiqat obyekti ola biləcək
problemlər barədə müəyyən fikirlər qeyd olunmuşdur.
2. Biznes şəraitini xarakterizə edən Biznes Şəraiti İndeksi və
izahedici faktorlar
Qeyd edildiyi kimi, Mərkəzi Bankın Statistika Departamenti tərəfindən iqtisadi
konyukturun təhlil edilməsi üçün sorğular həyata keçirilir. Aparılan sorğular bir neçə
fərqli suallardan ibarətdir ki, bu suallar vasitəsi ilə müxtəlif indekslər hesablanır.
Biznes Şəraiti İndeksi (BŞİ) də bu indekslərdən biridir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu
sorğular vasitəsi ilə iqtisadiyyatın bir neçə sektorunda iqtisadi konyuktur izlənilir.
Burada isə təhlil xidmət sektoru üzrə hesablanmış BŞİ-si əsasında aparılmışdır.
Nəzəri baxımdan məlumdur ki, büdcə xərcləri, mənfəət vergisi dərəcəsi kimi fiskal
siyasətin alətləri biznes şəraitini bu və ya digər istiqamətdə dəyişə bilən amillərdir. 
Cədvəl 1. Modelin asılı və izahedici faktorlarının adlandırmaları
Təsadüfi deyildir ki, məhşur iqtisadçı alim C.M.Keyns XX əsrin əvvəllərində baş
vermiş dünya iqtisadi böhranından çıxış yolu kimi hökumətin dövlət xərcləri vasitəsi
ilə səmərəli tələbi stimullaşdırmasını çıxış yolu kimi göstərmiş və bunun biznes
mühitinin aktivləşməsinə təsirini əsaslandırmışdır [2, 3]. Modelə daxil edilən asılı
və izahedici faktorlar Cədvəl 1-də göstərildiyi kimi adlandırılıb.
2009-cu ilin may ayından etibarən aylıq olaraq xidmət sektorunun BŞİ-si (BSİ)
hesablanmışdır və bu indeks vasitəsi ilə biznes şəraitinə yuxarıda göstərilən faktor-
ların    bir  neçəsindən,  konkret  olaraq  mənfəət  vergisi  (MVD)  [3,  4],  büdcə  xər-
clərindən (BX) [5] asılı bir faktor kimi baxılmışdır. Biznes şəraiti dedikdə biznes
subyektlərinin fəaliyyətlərini daha səmərəli qurmaları üçün istər qanunvericilik
baxımından, istər dövlətin dolayı iqtisadi təsirləri baxımından, istərsə də onların
bazara çıxardıqları məhsulların reallaşa bilmə qabiliyyəti baxımından formalaşmış
bir mühit başa düşülməlidir.
Deməli, dövlət makroiqtisadi siyasət vasitəsi ilə biznes şəraitini bu və ya digər
istiqamətdə dəyişməklə ümumi iqtisadi inkişafa nail ola bilər. Biznes şəraitinin şəf-
faflaşması və münbitləşməsi təbii ki, biznes subyektlərinin mənfəətini artırmaqla
dolayısı ilə dövlət gəlirlərinin də artmasına səbəb olur ki, bu da təkrar bölgü vasitəsi
ilə yenə də biznes mühitinə qayıdır.
BŞİ
Biznes Şəraiti İndeksi
BX
Büdcə xərcləri
MVD
Mənfəət vergisinin dərəcəsi
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
149

---

Şəkil 1. Dövlət siyasəti və biznes mühiti
Bu baxımdan mənfəət vergisi dərəcəsinin 2010-cu ilin yanvar ayının birindən
etibarən 22%-dən 20%-ə, 2000 manatdan yuxarı aylıq gəlirdən tutulan gəlir ver-
gisinin dərəcəsinin isə 35%-dən 30%-ə endirilməsi, büdcə xərclərində dəyişmələr
və nominal effektiv məzənnənin dəyişməsi biznes şəraitinə hər hansı formada təsir
göstərir. Əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, bu təsirlərin forması müəyyən edilsin.
3. Modelin ekonometrik qiymətləndirilməsi və nəticələrin
iqtisadi interpretasiyası
Biznes Şəraiti İndeksinin ona təsir edən amillərdən asılılığının qiymətləndirilməsi
Ekonometriya kursundan məlum olduğu kimi bu asılılığın şəklini ən kiçik kvadratlar
üsulu ilə müəyyən etmək mümkündür. Bu üsul 1806-cı ildə Fransız riyaziyyatçısı
Lejandr  tərəfindən  təklif  edilmişdir  [7,  s.  39].  ƏKKÜ-na  görə,  kənarlaşmaları
kvadrata yüksəldib onların cəminin ən kiçik qiymətinin tapılması, həqiqətdə, BŞİ-
si ilə izahedici faktorlar arasında mövcud olan asılılığın nöqtələr çoxluğunun yaxın-
lığından keçən ən yaxşı xəttin tapılmasına imkan yaradır. Lakin nəticə göstəricisinin
və ya izah edilən dəyişənin (bizim misalda Biznes Şəraiti İndeksinin) ekonometrik
modeldən alınan qiymətinin faktiki qiymətə yaxın olması (Determinasiya əmsalının
vahidə yaxın qiymət alması) heç də modelin adekvatlığını göstərmir. Ekonometrik
modelin adekvatlığı qalıqların Qauss-Markov şərtlərinin (əsas fərziyyələrin) hansı
dərəcədə ödəməsi ilə müəyyən edilir.
Tutaq ki, bu faktorlar arasındakı əlaqə (1) şəklindədir yəni xəttidir
(1)
burada, c
0
, c
1
, c
2
müvafiq əmsallar, BŞİ – biznes şəraiti indeksi, BX – büdcə xərc -
ləri, MVD – mənfəət vergisinin dərəcəsidir.
150
C.Abbasov. Dövlətin fiskal siyasətinin biznes şəraitinə təsir edən alətləri və onlar arasında asılılığın... 

---

Onda, 
olar [7, s. 39]. Kənarlaşmaları kvadrata yüksəldib onların cəminin minimumunu
tapıb müəyyən hesablamalar aparmaqla asılılığın parametrlərini müəyyənləşdirmək
olar. Lakin bu cür hesablamalar həddindən çox vaxt tələb etdiyinə və eyni zamanda
təhlilin mahiyyətinə daxil olmadığına görə hesablamaları və etibarlılıq testlərini
“EViews”  proqram  paketi  vasitəsi  ilə  həyata  keçirəcəyik.  (1)  şəkilli  asılılığın
qiymətləndirilməsi  üçün  izahedici  dəyişənlərin  müşahidələrdən  məlum  olan
qiymətlərindən istifadə edilməlidir. İzahedici dəyişənlərin qiymətləri ilə cədvəl 2-
də tanış olmaq olar.
Cədvəl 2. Modelin asılı və izahedici faktorları
Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən 05.2009-01.2012-ci tarixləri aralığı üçün təqdim
olunan “Sosial iqtisadi inkişaf” aylıq məcmuələri.
Aylar
Biznes
Şəraiti
İndeksi
Büdcə
xərcləri
Mənfəət
ver-
gisinin
dərəcəsi
Aylar
Biznes
Şəraiti
İndeksi
Büdcə
xərcləri
Mənfəət
ver-
gisinin
dərəcəsi
BŞİ
BX
MVD
BŞİ
BX
MVD
2009:05:00
71.6
657.4
22
2010:10:00
109.6
807.2
20
2009:06:00
103.9
742.6
22
2010:11:00
113.8
777.2
20
2009:07:00
88.6
900
22
2010:12:00
118
3344.9
20
2009:08:00
91.9
561.4
22
2011:01:00
116.5
382.9
20
2009:09:00
86.1
638.6
22
2011:02:00
126.8
803.5
20
2009:10:00
104.8
700
22
2011:03:00
127
940.1
20
2009:11:00
94.5
700
22
2011:04:00
114
2823.7
20
2009:12:00
137
2603.9
22
2011:05:00
125.7
859.3
20
2010:01:00
123.3
320.4
20
2011:06:00
123.8
1199.1
20
2010:02:00
109.8
761.2
20
2011:07:00
105.6
1319.1
20
2010:03:00
109.1
897.5
20
2011:08:00
130.9
1336.8
20
2010:04:00
108.6
800.8
20
2011:09:00
123.5
1196.8
20
2010:05:00
112.9
3559.1
20
2011:10:00
125.2
1162.7
20
2010:06:00
107.8
717.6
20
2011:11:00
85.8
1489.7
20
2010:07:00
107
967.4
20
2011:12:00
158.5
4007.5
20
2010:08:00
112.4
800.4
20
2012:01:00
157.5
460.8
20
2010:09:00
101.8
792.1
20
151
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.

---