8
T
əlim nəticə
si 1
Tədris nəticəsinin təsviri
Oxucu h
ava və onun əsas
elementləri olan
havanın temperaturu, rütubəti və
havanın təzyiqi haqqında biliklərə malik olacaq, onların kənd təsərrüfatında rolu və
ölçülməsi qaydaları, hava proqnozu və hava prosesləri
haqqında məlumat əldə edəcək.
S
ərbəst iş üçün tapşırıqlar
1.
YaĢadığınız ərazidə və yaxın rayonlarda meteoroloji məntəqələr mövcuddursa,
həmin məntəqələrə səfər edin və orada olan cihaz və avadanlıqlarla tanıĢ olun
.
2.
Meteoroloji xidmət mərkəzlərinin verdiyi gündəlik hava Ģəraitini izləyin, sizin region
üzrə havanın orta aylıq temperaturunu, rütubəti və yağıntıların miqdarını müəyyən edin.
3.
Termometrlərdən istifadə etməklə havanın orta sutkalıq temperaturunu təyin edin
.
4.
Ətrafınızda olan bitki aləmini seyr edin, yüksək və aĢağı temperaturun bitkilərə
təs
i
rlərini müĢahidə edin
.
1.
Hava və onun əsas elementləri, hava prosesləri
1.1. Hava və onun əsas elementləri
Hava-
yer (troposfer) atmosferini təĢkil edən fiziki qaz qurĢağıdır. BaĢqa sö
z
lə
desək, müəyyən vaxtda troposferin aĢağı qatlarının fiziki vəziyyətinə hava deyilir.
Atmosferin
9/10 hissəsi troposferdə yerləĢir. Göründüyü kimi
,
canlı aləmə daha zəruri
sayılan hava təbəqəsi
,
əsasən
,
troposferdədir. Atmosfer havası –
müxtəlif qazların
qarıĢığından ibarətdir. Onun tərkibinin 78,08%
-i azot, 20,95%-i oksigen, 0,93%-i arqon,
0,03%-
i karbon qazından ibarətdir.
Qalan qazların payına (
hidrogen, neon, helium,
metan, ksenon, ra
don və b.) təxminən 0,01% düĢür, ki, bunların miqdarı
dəyiĢkəndir.
Karbon qazının miqdarı tənəffüs, yanma və bitkilərin
qidalanma proseslərindən asılıdır.
Hava
sənayedə müxtəlif
p
roseslərdə
istifadə edilən mühüm xammaldır. Sənayenin,
energetikanın və
nəq
liy
yatın inkiĢafı
havada
karbon qazının və digər zərərli qazların
miqdarının artmasına səbəb olur.
Havanın əsas elementləri dedikdə havanın temperaturu, rütubəti və təzyiqi baĢa
düĢülür. Havanın insan üçün optimal rütubəti
40-60%, temperaturu 18-
20°
C-dir.
1.1.2.
Havanın temperaturu
Havanın temperaturu
–
termometr vasi
təsilə açıq havada müəyyən edilən
temperaturdur. Havanın temperaturu adətən yer səthindən 2 m hündürlükdə meteoroloji
budkada qoyulmuĢ quru psixrometrik termometr ilə ölçülür
(Ģəkil 1.1). Havanın
temperaturu avtomatik olaraq termoqraf vasitəsi ilə qeyd
edilir
. Müəyyən vaxt daxilində
ən
soyuq və ən isti temperaturu bilmək üçün minimal
və maksimal termometrlərdən
istifadə edilir. Havanın temperaturu gün ərzində, habelə ay və il ərzində dəyiĢir. Havanın
9
Şəkil 1.
2
. Havanın tem
-
pe
raturunu ölçən civəli
termometr
Şəkil 1.1. Havanın temperatu
-
ru
nu ölçmək üçün termometr
-
lər quraşdırılmış bud
kalar
gündəlik temperaturu 3 saatdan bir təyin edilir, alınmıĢ rəqəmlər cəmlənir və ölçmələri
n
sayına bölünərək orta sutkalıq temperatur tapılır.
Atmosferin alt troposfer qatında havanın
tempe
raturu hündürlüyə qalxdıqca aĢağı düĢür.
Hər 100 metrdə 0,6
0
C. Buna termik pillə
, yaxud
aerotermik qradiyent deyilir. Hündürlüyə doğru
temperaturun aĢağı düĢməsi bəzi hallarda
pozulur. Bu hal temperatur inversiyası adlanır.
Temperaturun ölçülməsində 3 Ģkaladan
–
kelvin, selsi, farangeyt
Ģklasından istifadə olunur.
Selsi Ģkalasının sıfırı əriməkdə olan buzun
temperaturu ilə, 100°C
isə normal atmosfer
təzyiqində ağzıaçıq qabda qaynayan suyun
temperaturuna görə seçilir
.
0°C ilə 100°C
intervalı bərabər olaraq 100 yerə
bölünərək hər
bir hissə 1°C adlanır. Mütləq temperatur mütləq
sıfırdan hesablanan temperaturdur və T ilə iĢarə
olunur. Mütləq temperaturun vahi
di Kelvin (K)
olub, Kelvin və selsi Ģkalaları arasındakı əlaqə
T=t+273.15 kimidir. Yəni buzun ərimə
temperaturu selsi Ģkalası ilə t=0°C, Kelvin
Ģkalası ilə 273.15 Kelvinə, suyun qaynama
temperaturu selsi Ģkalası ilə 100°C, Kelvin
Ģkalası ilə isə 373
,15 Kelvindir. Farang
eyt temperatur Ģkalasının sabit nöqtələri olaraq,
su, buz və dəniz duzu qarıĢığının temperaturu 0°F və
insan bədəninin normal temperaturu təqribən 100°F
seçilmiĢdir. Faran
g
eyt Ģkalasında buzun ərimə
temperaturu 32°F, suyun qaynama temperaturu 212°F
-
dir. Temperaturun
ölçülməsi üç üsulla aparıla bilə
r:
Mexaniki üsul, burada temperatur fərqi tətbiq olunan
materialın istilikdən geniĢlənmə əmsalından asılı olaraq
təyin edilir, məsələn, civəli termometr (Ģəkil 1.2)
.
Elektrik üsulu, burada materialların istilikdən asılı olaraq
elektrik müqavimətlərindən istifadə edilir.
Dolayı yolla, burada materialın temperaturdan asılı
olaraq halından istifadə edilir (istilik kameraları).
Biz havanın temperaturunu bilməklə bir çox kənd
təsərrüfatı tədbirlərinin aparılma vaxtını müəyyən edə
bilərik. Məsələn, havanın temperaturu bitkilərin
inkiĢafına təsir göstərir və bir çox fizioloji proseslər
optimal temperatur Ģəraitində baĢ verir. Bu baxımdan mövsümə uyğun olaraq, havanın
optimal temperaturunda kənd təsərrüfatı
bitkilərinin səpin müddətləri müəyyən olunur.