12
buxarlanma >yağıntı
Şəkil 1.5. Rütubətli iqlimə malik ərazi
kondensasiya edir, yəni mayeyə ç
evrilir.
Nəhayət, elə an gəlib ç
at
ı
r ki, vahid zamanda
mayeyə qayı
dan molekullar
ı
n say
ı
mayeni tərk edən molekulları
n say
ına bərabər olur.
Bu hal dinamik tarazl
ı
q adlan
ı
r. Dinamik tarazl
ı
q hal
ı
nda qabdak
ı
buxar
ın və mayenin
miqdar
ı
dəyiĢmir. Yə
ni
qapaqla suyun səthi arasında olan fəzada su buxarının miqdarı
dəyiĢmir, həmin fəza su buxarı ilə doyur və bu su buxarı fəzanın özündə saxlaya bildiyi
m
aksimum su buxarı və ya doymuĢ buxar adlanır. Atmosfer havasında da buna oxĢar
proses baĢ verir. Öz mayesi ilə dinamik tarazlı
qda olan buxara doymu
Ģ
buxar deyilir.
Doymu
Ģ
buxar
ı
n s
ı
xl
ığı
və təzyiqi nədən ası
l
ı
d
ı
r?
Fərz edək ki, ağ
z
ı
ba
ğ
l
ı
qabda maye və on
un doymu
Ģ
buxar
ı
var. Qab q
ı
zd
ı
r
ı
l
ı
r.
Temperatur artd
ıqca mayeni tərk edən molekulları
n say
ı
mayeyə qayı
dan molekullar
ı
n
say
ı
ndan
ç
ox olur. Bu halda dinamik tarazl
ıq və buxarı
n doymu
Ģ
hal
ı
pozulur. Bir
m
üddətdən sonra dinamik tarazlıq bərpa olur, lakin qap
al
ı
fəzanın vahid həcminə düĢən
buxar molekullar
ı
n
ı
n say
ı
artd
ığı
ndan doymu
Ģ
buxar
ı
n s
ı
xl
ığı
art
ı
r. S
ı
xl
ı
q artd
ı
qca
buxar
ın təzyiqi də artı
r.
A
ğ
z
ı
a
çıq qabda isə dinamik tarazlı
q hal
ı
yaranm
ı
r,
çünki mayeni
tərk edən
molekullar
ı
n
çox hissəsi ətrafa yayı
l
ı
r.
Belə buxar doymayandı
r.
Öz mayesi ilə dinamik
tarazl
ı
qda olmayan buxara doymayan buxar deyilir.
Nisbi rütubət temperaturla tərs mütənasibdir. Nisbi rütubət ekvator və qütb
ərazilərində maksimuma, tropik səhralarda isə minimuma çatır. Nisbi rütubət nə qədər
çox olarsa, yağıntının düĢməsi üçün bir o qədər real Ģərait yaranır. Nisbi rütubətin
miqdarı artdıqca hava doyma həddinə yaxınlaĢır. Nisbi rütubət 30%
-
dən az olduqda
hava quru, 70% çox olduqda isə hava rütubətli sayılır və yağıntının düĢməsi ehtimalı
çoxalır.
Əraziyə düĢən yağıntının
(Y) buxarlanmaya (B)
olan nisbəti rütubətlik
əmsalı
(R
ə
) adlanır və belə ifadə olunur:
B
Y
R
(1.1)
Rütubətlik əmsalı
–
istilik və
rütubət arasında asılılığı, məntə
-
qənin coğrafi mövqeyini, çay və göl
Ģəbəkəsinin sıxlığını, fiziki və kim
-
yəvi aĢınmanın intensivliyini, kənd
təsərrüfatının yerləĢməsini, əhalinin
sıxlığını göstərir, təbii zona və bitki
örtüyü haqqında məlumat verir.
Rütubətlik əmsalı: R.ə.= 1 olduqda
normaldır; R.ə < 1 (vahiddən kiçik) olduqda rütubət çatıĢmamazlığı var. Bu cür
ərazilərdə quraqlığa davamlı kserofit bitki örtüyünün inkiĢafı və duzlu göllərin əmələ
gəlməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaranır. Quraq (arid) iqlimdir. Suvarma tələb olunur. Düz
radiasiya çox, fiziki aĢınma intensivdir; R.ə. > 1 Bu cür ərazilərdə yağıntı
buxarlanmadan çox olduğundan rütubət boldur
(Ģəkil 1.5), düz radiasiyanın miqdarı az,
su hövzələri, çaylar, göllər
sıx, bataqlıqların yaranması üçün əlveriĢli təbii Ģərait
mövcuddur. Rütubətli (humid) iqlimdir. Yuxarıda göründüyü kimi
,
rütubət əmsalı nə
qədər
kiçik olursa, iqlim bir o qədər quru olur.
13
Şəkil 1.6.Yarpaq ağızcıqlarından
suyun buxarlanması
Havanın nəmliyi bitkidə fizioloji proseslərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.
Məsələn, çox quru havada yarpağın ağızcıqları qapanır
(Ģəkil 1.6
), transpirasiya
(yarpaqd
an suyun buxarlanması) və assimilyasiyanı (maddələr mübadiləsi nəticəsində
bitkidə üzvü maddələrin toplanması) azaldır.
Nisbi rütubətin normadan çoxluğu yarpağın
trans
pirasiyasını
(Ģəkil 1.6)
azaldır. Havanın
rütubəti transpirasiyanı tənzim edən mühü
m
amillərdəndir. Havada rütubət artdıqda trans
pi-
rasiya zəifləyir, azaldıqda isə intensivləĢir.
Havanın temperaturunun yüksəlməsi transpi
-
rasiyanın sürətlənməsinə səbəb olur. Külək
transpirasiyanı Ģiddətləndirir
.
Əksər bitkilər üçün
havanın optimal nəml
iyi 70-
80 % təĢkil edir.
Havanın nisbi rütubəti və suvarma suyu
azlıq edən yerlərdə quraqlığa davamlı sortlar əkilməlidir. Gecə Ģehi və isti yay yağıĢları
yarpaqları gec quruyan və havalanma pis olan yerlərdə göbələk xəstəliklərindən mildiu
,
antraknoz və çürümə xəstəlikləri tez baĢ verir. Havanın nəmliyi 25%
-
dən aĢağı olduqda
diĢicik ağızcığındakı Ģirə quruyur.
1.1.3
. Havanın təzyiqi
Yer kürəsini əhatə edən hava müəyyən ağırlığa, çəkiyə malikdir. Havanın yer
səthinə və oradakı cisimlərə göstərdiyi ağırlıq qüvvəsi atmosfer təzyiqi adlanır. Hər bir
nöqtədə atmosfer tə
zyiqi
o nöqtədən atmosferin üst sərhədinə qədər olan hava
sütununun ağırlığı ilə müəyyən olunur. Normal atmosfer təzyiqi dəniz səviyyəsindən 0°C
temperaturda mövcud olur. Normal atmosfer təzyiq
i d
əniz səthi
üzərində
,
0º
C
temperaturda,
orta hesabla 760 mm hündürlükdə olan civə sütununun təzyiqinə
(ağırlığına) bərabərdir.
Hava öz
-
özlüyündə çox yüngüldür
(sudan 770 dəfə). Bir kub metr havanın 1,3 kq
ağırlığı var. Bir litr hava isə 1,3 qr
-
dır. Bu
rəqəmləri biz, dəniz səthi səviyyəsində, yəni
normal təzyiq 760 mm və 0
0
C
temperaturda havanı çəkdiyimiz zaman ala bilərik. Eyni
Ģəraitdə quru havanın sıxlığı 1293 q/m
3
-
ə bərabərdir. Havanın sıxlığı çəki üsulu ilə iĢarə
olunur. Hava kütləsinin onun tutduğu həcminə olan nisbətinə havanın
sıxlığı deyilir.
Bitkilərin inkiĢafın
a
və heyvan orqanizminə atmosfer təzyiqi bilavasitə təsir etmir, lakin
hava təzyiqi, hava kütlələri
ni
təzyiq çox olan yerdən onun az olduğu yerə
hərəkət
etməsinə səbəb olur
.
Təzyiq yer kürəsində sahənin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü, temperatur Ģəraiti,
rütubətlik və baĢqa amillərdən asılı olduğu üçün müxtəlif istiqamətdə dəyiĢir.
Atmosfer təzyiqinin ölçü vahidləri millimetr (mm) və ya millibarlar (mb) ilə göstərilir.
Son zamanlar təzyiqin mütləq vahidi olan millibarlar ilə göstərilir. Bir sm
2
səthin üzərinə
düĢən bir milyon dina
(
kütləsi 1 qram olan cismə 1 sm/san
2
təcil verən qüvvət) təzyiqə
bar deyilir. 1000 mb=750 mm
. Civə cütununun 1 mm= 1,3332 mb≈1,3 mb
.