İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 1.5. Rütubətli iqlimə malik ərazi
- Şəkil 1.6.Yarpaq ağızcıqlarından suyun buxarlanması
- 1.1.3 . Havanın təzyiqi
12
buxarlanma >yağıntı
kondensasiya edir, yəni mayeyə ç evrilir. Nəhayət, elə an gəlib ç at ı
mayeyə qayı dan molekullar ı n say
ı
mayeni tərk edən molekulları n say ına bərabər olur. Bu hal dinamik tarazl ı q adlan ı r. Dinamik tarazl ı q hal
ı nda qabdak ı buxar
ın və mayenin miqdar
ı
dəyiĢmir. Yə ni qapaqla suyun səthi arasında olan fəzada su buxarının miqdarı dəyiĢmir, həmin fəza su buxarı ilə doyur və bu su buxarı fəzanın özündə saxlaya bildiyi m aksimum su buxarı və ya doymuĢ buxar adlanır. Atmosfer havasında da buna oxĢar proses baĢ verir. Öz mayesi ilə dinamik tarazlı qda olan buxara doymu Ģ buxar deyilir. Doymu Ģ buxar ı n s
ı xl ığı və təzyiqi nədən ası l ı
ı r?
Fərz edək ki, ağ z ı ba ğ l ı
qabda maye və on un doymu Ģ buxar ı var. Qab q ı zd
r ı l ı r.
Temperatur artd ıqca mayeni tərk edən molekulları n say ı
mayeyə qayı dan molekullar ı n
ı ndan
ç ox olur. Bu halda dinamik tarazl ıq və buxarı n doymu
Ģ hal
ı pozulur. Bir m üddətdən sonra dinamik tarazlıq bərpa olur, lakin qap al ı
fəzanın vahid həcminə düĢən buxar molekullar ı n
n say ı artd ığı ndan doymu Ģ buxar
ı n s
ı xl ığı art ı r. S ı xl ı q artd ı qca buxar ın təzyiqi də artı r. A
z ı a çıq qabda isə dinamik tarazlı q hal
ı yaranm
ı r,
çünki mayeni tərk edən molekullar ı n
l ı r. Belə buxar doymayandı r.
Öz mayesi ilə dinamik tarazl
ı qda olmayan buxara doymayan buxar deyilir. Nisbi rütubət temperaturla tərs mütənasibdir. Nisbi rütubət ekvator və qütb ərazilərində maksimuma, tropik səhralarda isə minimuma çatır. Nisbi rütubət nə qədər çox olarsa, yağıntının düĢməsi üçün bir o qədər real Ģərait yaranır. Nisbi rütubətin miqdarı artdıqca hava doyma həddinə yaxınlaĢır. Nisbi rütubət 30% - dən az olduqda hava quru, 70% çox olduqda isə hava rütubətli sayılır və yağıntının düĢməsi ehtimalı çoxalır.
Əraziyə düĢən yağıntının (Y) buxarlanmaya (B) olan nisbəti rütubətlik
əmsalı
(R ə ) adlanır və belə ifadə olunur:
Y R (1.1) Rütubətlik əmsalı –
rütubət arasında asılılığı, məntə - qənin coğrafi mövqeyini, çay və göl Ģəbəkəsinin sıxlığını, fiziki və kim - yəvi aĢınmanın intensivliyini, kənd təsərrüfatının yerləĢməsini, əhalinin sıxlığını göstərir, təbii zona və bitki örtüyü haqqında məlumat verir. Rütubətlik əmsalı: R.ə.= 1 olduqda normaldır; R.ə < 1 (vahiddən kiçik) olduqda rütubət çatıĢmamazlığı var. Bu cür ərazilərdə quraqlığa davamlı kserofit bitki örtüyünün inkiĢafı və duzlu göllərin əmələ gəlməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaranır. Quraq (arid) iqlimdir. Suvarma tələb olunur. Düz radiasiya çox, fiziki aĢınma intensivdir; R.ə. > 1 Bu cür ərazilərdə yağıntı buxarlanmadan çox olduğundan rütubət boldur
(Ģəkil 1.5), düz radiasiyanın miqdarı az, su hövzələri, çaylar, göllər
sıx, bataqlıqların yaranması üçün əlveriĢli təbii Ģərait mövcuddur. Rütubətli (humid) iqlimdir. Yuxarıda göründüyü kimi , rütubət əmsalı nə qədər kiçik olursa, iqlim bir o qədər quru olur.
13
Şəkil 1.6.Yarpaq ağızcıqlarından suyun buxarlanması Havanın nəmliyi bitkidə fizioloji proseslərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Məsələn, çox quru havada yarpağın ağızcıqları qapanır
(Ģəkil 1.6 ), transpirasiya (yarpaqd
an suyun buxarlanması) və assimilyasiyanı (maddələr mübadiləsi nəticəsində bitkidə üzvü maddələrin toplanması) azaldır.
Nisbi rütubətin normadan çoxluğu yarpağın trans pirasiyasını
(Ģəkil 1.6) azaldır. Havanın rütubəti transpirasiyanı tənzim edən mühü m amillərdəndir. Havada rütubət artdıqda trans pi- rasiya zəifləyir, azaldıqda isə intensivləĢir. Havanın temperaturunun yüksəlməsi transpi - rasiyanın sürətlənməsinə səbəb olur. Külək transpirasiyanı Ģiddətləndirir . Əksər bitkilər üçün havanın optimal nəml iyi 70-
80 % təĢkil edir.
Havanın nisbi rütubəti və suvarma suyu azlıq edən yerlərdə quraqlığa davamlı sortlar əkilməlidir. Gecə Ģehi və isti yay yağıĢları yarpaqları gec quruyan və havalanma pis olan yerlərdə göbələk xəstəliklərindən mildiu , antraknoz və çürümə xəstəlikləri tez baĢ verir. Havanın nəmliyi 25% - dən aĢağı olduqda diĢicik ağızcığındakı Ģirə quruyur.
1.1.3 . Havanın təzyiqi
Yer kürəsini əhatə edən hava müəyyən ağırlığa, çəkiyə malikdir. Havanın yer səthinə və oradakı cisimlərə göstərdiyi ağırlıq qüvvəsi atmosfer təzyiqi adlanır. Hər bir nöqtədə atmosfer tə zyiqi
o nöqtədən atmosferin üst sərhədinə qədər olan hava sütununun ağırlığı ilə müəyyən olunur. Normal atmosfer təzyiqi dəniz səviyyəsindən 0°C temperaturda mövcud olur. Normal atmosfer təzyiq i d
əniz səthi üzərində , 0º C temperaturda, orta hesabla 760 mm hündürlükdə olan civə sütununun təzyiqinə (ağırlığına) bərabərdir.
Hava öz
- özlüyündə çox yüngüldür
(sudan 770 dəfə). Bir kub metr havanın 1,3 kq ağırlığı var. Bir litr hava isə 1,3 qr - dır. Bu rəqəmləri biz, dəniz səthi səviyyəsində, yəni normal təzyiq 760 mm və 0 0 C temperaturda havanı çəkdiyimiz zaman ala bilərik. Eyni Ģəraitdə quru havanın sıxlığı 1293 q/m 3 -
olunur. Hava kütləsinin onun tutduğu həcminə olan nisbətinə havanın
sıxlığı deyilir. Bitkilərin inkiĢafın a və heyvan orqanizminə atmosfer təzyiqi bilavasitə təsir etmir, lakin hava təzyiqi, hava kütlələri ni
təzyiq çox olan yerdən onun az olduğu yerə hərəkət etməsinə səbəb olur . Təzyiq yer kürəsində sahənin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü, temperatur Ģəraiti, rütubətlik və baĢqa amillərdən asılı olduğu üçün müxtəlif istiqamətdə dəyiĢir.
Atmosfer təzyiqinin ölçü vahidləri millimetr (mm) və ya millibarlar (mb) ilə göstərilir. Son zamanlar təzyiqin mütləq vahidi olan millibarlar ilə göstərilir. Bir sm 2
səthin üzərinə düĢən bir milyon dina ( kütləsi 1 qram olan cismə 1 sm/san 2
təcil verən qüvvət) təzyiqə bar deyilir. 1000 mb=750 mm . Civə cütununun 1 mm= 1,3332 mb≈1,3 mb .
Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|