İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı

 

19 

ekoloji əhəmiyyətinə görə bir neçə sahəyə ayrılır. Bu sahələrin sərhədləri (hüdudları) 

aydın deyil. Ümumi Ģəkildə onları aĢağıdakı kimi

 

təsəvvür etmək olar: 

 

<150 nm 

–

 

ionlaĢma radiasiyası;

 150-400 nm 

–

 

ultrabənövĢəyi radiasiya (UB);

 400-800 

nm 

–

 

görünən iĢıq (müxtəlif orqanizmlər üçün sərhədləri fərqlənir);

 800-1000 nm 

–

 

infraqırmızı radiasiya (ĠQ).

 

İonlaşmış radiasiyaya

 

kosmik Ģüalar, həmçinin təbii və süni radioaktivlik daxildir. 

Yer səthində bu

 

radiasiyanın orqanizmə təsiri

, 

əsasən

, 

təbii radiasiya fonu ilə bağlıdır. 

Bizim dövrümüzdə bu, texnogen (süni) mənĢəli radiasiyanın kəskin artması ilə 

əlaqədardır.

 

Görünən işıq

 

–

 

spektrin bu hissəsi Yer səthinə çatan günəĢ enerjisinin 40

-50%-ni 

təĢkil edir. Heyvanlar üçün spektrin görünən hissəsi ətraf mühitdə istiqamət götürmək 

(səmtləĢmə) ilə bağlıdır. Görmə səmtləĢməsi əksəriyyət gündüz heyvanları üçün xasdır. 

Bununla belə

, 

bir sıra gecə növləri də görmə orqanları ilə istiqamət götürür, çünki 

mütləq qaranlıq Ģəraitində yaĢayan 

heyvanlara çox az rast gə

linir. 

Gün ərzində iĢıqlanma günəĢli 

saatların miqdarından asılıdır. GünəĢli 

saatların miqdarı helioqraf vasitəsilə təyin 

edilir (Ģəkil 1.12). Bu cihaz günəĢ 

parıltısının davamiyyətini ölçmək

 prin-

sipinə əsaslanır.  

 

Fotosintez prosesində iĢıq enerji 

mənbəyi kimi çıxıĢ edərək ondan piqment 

sistemində (xlorofil) istifadə olunur. Lakin 

fotosintezdə spektrin bir hissəsindən (380 

nm-

dən 760 nm

-

ə qədər) istifadə edilir, 

buna fizioloji aktiv radiasiya (FAR) deyilir. 

Bunların daxilində fotosintez üçün qırmızı

-

çəhrayı (600

-

700 nm) və bənövĢəyi

-mavi 

(400-

500 nm) Ģüalar daha böyük 

əhəmiyyətə malikdir, sarı

-

yaĢıl Ģüalar 

(500-

600) az əhəmiyyət daĢıyaraq 

xlorofildaĢıyan bitkilərə yaĢıl rəng verir.

 

Ultrabənövşəyi

 

Ģüalar gözlə 

görünməyən qısadalğalı Ģüalardır. Yer səthinə ultrabənövĢəyi Ģüaların yalnız təxminən 

300 nm-

dən yuxarı uzunluqlu dalğaları çatır. Spektrin bu hissəsi böyük enerjiyə malik 

olub, 

canlı orqanizmlərə

, 

əsasən

, 

kimyəvi təsir göstərir. UltrabənövĢəyi Ģüalar qismən 

hüceyrə sintezi proseslərini stimullaĢdırır. UltrabənövĢəyi Ģüalar kənd təsərrüfatın 

heyvanlarının məhsuldarlığını artırır. Bu Ģüaların təsiri altında orqanizmdə Ca və P

-un 

mübadiləsini tənzimləyən və bununla da skeletin minimal böyümə və inkiĢafına Ģərait 

yaradan D vitamini sintez olunur. D vitami

ninin böyüməkdə olan cavan heyvanlar üçün 

əhəmiyyəti böyükdür. Odur ki, yuvalarda doğulan məməlilərin çoxu müntəzəm olaraq 

(çox vaxt səhər çağları) yuvanın yaxınlığında günəĢlə iĢıqlanan yerə aparılır. Tülkü və 

porsuqları buna misal göstərmək olar. Bir çox

 

quĢlar da bu məqsədlə 

"

günəĢ vannası

" 

Şəkil 

1.12. Helioqraf 

–

 

günəş

li 

saatların miqdarını ölçən

 

cihaz

 

---

 

20 

Şəkil 1.1

3. Sinoptik (hava) 

xəritə

 

qəbul edirlər. UltrabənövĢəyi Ģüaların təsiri onun dozasından asılıdır: artıq Ģüalanma 

orqanizmə mənfi təsir göstərir. Qısa dalğalı radiasiyaya

 

qarĢı xüsusilə bölünən 

hüceyrələr davamsız olur. Orqanizmlərin ultrabənövĢəyi Ģüaların yüksək dozasına qarĢı 

uyğunlaĢması nəticəsində bir çox növlərdə bu Ģüaları udan tünd piqmentlər formalaĢır. 

Ġnsanda günəĢ altında yanma da (qaralma) bu qəbildəndir.

 

UltrabənövĢəyi radiasiya yer 

səthinə çatan ümumi radiasiyanın təxminən 5

-10%-

ni təĢkil edir.

 

Ġnfraqırmızı Ģüalar –

 

spektrin görünən qırmızı  kənarından daha uzağa yayılan gözlə görünməyən hissəsidir. 

Ġnfraqırmızı (IR və ya Infrared) Ģüalanma –

 

dalğa uzunluğu görünən iĢıqdan uzun, 

ancaq mikrodalğalardan daha qısa olan elektromaqnit dalğasıdır.

 

Həyat üçün infraqırmızı Ģüalar, fotosintez prosesi üçün isə çəhrayı

-

qırmızı və ul

-

trabənövĢəyi Ģüalar daha böyük əhəmiyyətə malikdir.

  

 

1.2.4. 

Hava rejimi, hava proqnozu və sinoptik xəritə

  

Hava rejimi 

–

 

ekosistemdə atmosfer və onun qazlarının

 

hərəkətli vəziyyəti

dir. Hava 

rejimi 

atmosferin çirkləndirilməsi nəticəsində güclü

 

pozula bilər.

 Hava 

müəyyən bir  

ərazidə bəzən çox qısa müddət ərzində (bir gün, hətta bir neçə

 

saat ərzində) bir neçə 

dəfə dəyiĢilə bilər ki, bununla da o, iqlimdən, yəni müəyyən

 

ərazidə havanın çoxillik 

rejimindən fərqlənmiĢ olur

. 

Hava proqnozu 

–

 

irimiqyaslı atmosfer proseslərinin təhlili əsasında havanın 

gələcək vəziyyəti haqqında irəli sürülmüĢ elmi fikirdir. Hava proqnozu qısa müddəti  (bir 

ayadək və daha artıq) əhatə edir. Hava proqnozu həm müəyyən ərazi (vilayət, ölkə, 

rayon, dəniz akvatoriyası və s.), həm də ayrı

-

ayrı yaĢayıĢ məntəqələri, aeroport, 

nəqliyyat yolları, otlaqlar və s. üçün tərtib edilir.

 

Xüsusi hava proqnozlarına insanların 

yaĢayıĢına və xalq təsərrüfatının ayrı

-

ayrı sahələrinə zərər vura biləcək təhlükəli hava 

hadisələri

 olan-

siklon, tufan, duman, çovğun, güclü külək,

 

toz fırtınası, ayaz və s.

 

daxildir. 

Hava proqnozları

 sinoptik 

meteorologiyanın məlumatları əsasında tərtib olunur.

  

Sinoptik xəritələr əsas

 

müddət 

üçün tərtib edilməklə böyük 

əraziləri əhatə edir.  Sinoptik xəritə

-

lərdə (yun. synoptikos –

 

hər yeri 

müĢahidə edə bilən) –

 

üzərində 

rəqəmlər və Ģərti iĢarələrlə hava 

(temperatur, təzyiq, buludluq, külə

-

yin istiqaməti və sürəti və s.) haq

-

qında məlumat verilmiĢ xəritədir

 

(Ģəkil 1.13). Sinoptik xəritə meteo

-

roloji stansiyalarda müəyyən vaxt 

ərzində aparılan müĢahidələrin 

məlumatına  əsasən gündə bir neçə (2

-

8) dəfə tərtib edilir. Sinoptik xəritə havanın təhlili 

və qabaqcadan xəbər verilməsi (proqnozu) üçün əsas materialdır.

 

Ġqlim 

h

aqqında məlumatların ümumləĢdirilməsi və yayılması hidrome

teoroloji 

xidmət müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir. Ölkəmizdə iqlimin vəziyyətinin təbii, süni 

və ya antropogen (insan amili) dəyiĢməsinə nəzarət xidmə

ti Re

spublika Ekologiya və 

---