17
Anemometr
-
küləyin
sürətini
ölçlən
Flüger
-
küləyin istiqamətini ölçlən
Şəkil 1.
10
. Küləyin istiqamətini və
sürətini ölçən qurğu
Küləyin istiqaməti flügerlə, sürəti isə
anemometrlə təyin olunur
(Ģəkil 1.10)
.
Küləyin sürəti 0
-dan 50 m/san-
yədək,
yüksək təbəqələrdə qasırğa zamanı 100
m/san-
yədək olur. GünəĢ radiasiyasından
sonra əsas iqlim əmələgətirici amillərdən
biri hava kütlələridir. Troposferdə hava
kütlələrinin üfüqi və Ģaquli istiqamətdə
planetar miqyasda hərəkətlərinin məcmusu
atmosferin ümumi sirkulyasiyası adlanır.
Yer səthinin quru və su sahəsi, relyef
mürəkkəbliyi, təzyiq sahəsi və qurĢaqlarının
müxtəlifliyi mürəkkəb sirkulyasiya yaradır.
Bunlardan asılı olaraq müxtəlif küləklər
yaranır. Küləklər müvəqqəti, mövsümi və
daimi olur.
Ümumi atmosfer dövranı
(passatlar, mussonlar), yerli hava dövranı
(dağ
-
dərə küləkləri və s.), yerli küləklər və
s. küləklər məlumdur.
Brizlər sutkada iki dəfə istiqamətini
dəyiĢən sahil küləkləridir. Onlar, əsasən
,
sahil zonasına təsir edir və zəif küləklərdir.
Mussonlar (ərəbcə
-
mövsüm) ildə iki dəfə istiqamətini dəyiĢən küləklər olub, yay
mövsümündə rütubətli, qıĢ mövsümündə quru olması ilə səciyyələnir.
P
assatlar tropik yüksək təzyiq qurĢaqlarından ekvatorial alçaq təzyiq qurĢağına
doğru əsən daimi küləklərdir. Yer öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində yaranan
Koriolis qüvvəsinin təsiri altında daimi küləklər Ģimal yarımkürəsində sağa, cənub
yarımkürəsində sola doğru istiqamətlənir. Passatların təsirinə daha çox məruz qalan
materiklər Afrika, Avstriya və Cənubi Amerikadır.
Qərb küləkləri tropik yüksək təzyiq qurĢağından mülayim enliklərin alçaq təzyiq
qurĢağına doğru əsən və Ģərqə meyllənən daimi küləklər
dir.
ġimal
-
Ģərq və
C
ənub
-
Ģərq küləkləri qütb enliklərinin yüksək təzyiq qurĢaqlarından
mülayim enliklərin alçaq təzyiq qurĢaqlarına doğru əsən daimi küləklərdir. Siklonlar
(yunanca "fırlanan") mərkəzində alçaq, kənarlara doğru təzyiqin artması müĢahidə
olu
nan qapalı təzyiq sahəsində yaranan küləklərdir. Siklonda hava Ģimal
yarımkürəsində saat əqrəbinin hərəkətinin əksi, cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbi
hərəkətinin istiqamətində fırlanır. Siklonun əraziyə daxil olması temperaturu aĢağı salır,
buludlu, ya
ğıntılı, küləkli hava Ģəraiti yaradır. Mülayim qurĢaqda siklonlar
q
ərb
küləklərinin təsiri altında
Q
ərbdən ġərqə doğru hərəkət edir. Tropik siklonlar daha güclü
18
Şəkil 1.11. Günəş radiasiyası
olur və fəlakətli dağıntılara səbəb olur (ġimali Amerikada tornado, ġərqi Asiyada
tayfunlar).
Antisiklon ("anti"-
əks) mərkəzində yüksək, kənarlara doğru alçalan qapalı təzyiq
sahəsidir. Antisiklonun mərkəzində buludsuz, aydın, durğun, tam sakit hava (Ģələkət)
olur. Arktika, Antarktida, ġərqi Sibir üzərində çox müĢahidə olunur. ġimal
yarımkürəsində saat əqrəbi istiqamətində,
C
ənub yarımkürəsində saat əqrəbinin əksi
istiqamətində fırlanır. Antisiklonda hava aydın, buludsuz, yağıntısız olur.
1.2.3. Günəş radiasiyası
GünəĢ
y
er səthi üçün
yeganə istilik və iĢıq
mənbəyidir. GünəĢ enerjisi gü
-
nəĢdən daxil olan Ģüalanma
nəticəsində yaranan enerjidir.
GünəĢ enerjisinin orta inten
-
sivliyi 2 kal/sm
2
1 dəq. (günəĢ
konstantı) təĢkil edir. Yer
səthinə gəlib çatan istilik və iĢıq
günəĢ radiasiyası nəticəsində
baĢ verir
(Ģəkil 1.11)
.
Bütün
orqanizmlərin həyat fəaliyyəti
proseslərini yerinə yetirmək
üçün daxil olan enerjinin əsas
mənbəyi günəĢ radiasiyası sayılır, bu yerin enerji balansının 29,9%
-
ni təĢkil edir. Yer
səthinə düĢən günəĢ enerjisini 100% qəbul etsək, onun təxminən 19%
-
i atmosferdən
keçərkən udulur, 34
%-
i geriyə kosmik fəzaya əks olunur, 47%
-
i isə düz və səpilən
radiasiya Ģəklində yer səthinə daxil olur
(Ģəkil 1.11)
.
GünəĢ radiasiyası (Ģüalanması)
,
yəni günəĢ Ģüalarının radiasiyası kimi baĢa
düĢülür. Ekosistemin aldığı radiasiyasının miqdarı, yəni
yer s
əthinə düĢən günəĢ
enerjisinin miqdarı günəĢ Ģüalarının torpaq və ya su səthinə düĢmə bucağından, yəni en
dairəsindən, dəniz səviyyəsindən, ilin fəslindən, günəĢli saatların miqdarından, həmçinin
obyektin həmin Ģüaları udma qabiliyyətindən asılıdır. Bu amillərə əsasən bir sıra iqlim
zonaları yaranır ki, hər zonanın özünəməxsus flora və faunası olur. Məs.
, palmalar
yalnız isti zonada bitir, ağ ayı isə yalnız arktik zonada yaĢayır.
ĠĢıq mühüm ekoloji faktor olub, böyük əhəmiyyət kəsb edir, o, fotosintez prosesləri
üçün enerji mənbəyi olub, bitkilərdə qeyri
-
üzvi birləĢmələrdən üzvi birləĢmələrin
yaranmasında iĢtirak edir. ĠĢıq özünün fiziki xassələrinə görə heyvanların müxtəlif həyat
proseslərində böyük və çoxĢaxəli rol oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, ekologi
yada "
iĢıq
"
termini dedikdə günəĢ Ģüalanmasının bütün diapazonu nəzərdə tutulur, bura 0,05
-
dən
3000 nm-
ə (1 nanometr=10
-
6mm) qədər və daha yüksək dalğalı uzunluqda enerji axını
nəzərdə tutulur. Bu radiasiya axını canlı orqanizmlərin həyatında fiziki
xassələrinə və