İxtisasın şifri və adı
MAŞINQAYIRMA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İSTEHSAL POTENSİALINDAN İSTİFADƏNİN TƏHLİLİ
Yüklə 1,25 Mb.
|
MAŞINQAYIRMA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İSTEHSAL POTENSİALINDAN İSTİFADƏNİN TƏHLİLİ 2.1.Maşınqayırma müəssisələrində istehsal potensialının istifadə səviyyəsinin vəziyyə ti Sənayenin inkişaf səviyyəsi hər bir ölkənin stabil iqtisadi inkişafının təmin edil məsinin mühüm amillərindən biridir; sənaye iqtisadiyyatın mürəkkəb sa həsi kimi, cə mi yyətin tərəfi inkişafına səbəb olur və bu inkişaf səviy yə sindən asılı olaraq özünün rəqabət qabiliyyəti formalaşır. Son dövrlərdə ölkədə aparılan genişmiqyaslı köklü is la hatlar nəticəsində iqtisadiyyatın bütün sahə lərində olduğu kimi, sənayenin də inki şafına səbəb olmuşdur. Beləki, istehsal sahələrinin inkişaf etdirilməsi, yeni müəssi sələrin yaradılması, xüsusilə ölkənin neft-qaz sənayesinin sürətli inkişafı ümumi da xili məhsulun strukturunda sənayenin payının getdikcə artmasına gətirib çıxarmışdır; 2014-ci ildə ümumi daxili məhsulda sənaye məhsulu istehsalının payı 50,0 faiz təşkil etmişdir. 1990-cı illə müqaisədə 2014-ci ildə ha silat səna yesində artım 2,4 dəfə olduğu halda, emal sənayesi məhsulunun həcmi 2,1 dəfə azal mı şdır (136). Məhsul istehsalına görə sənayenin öz strukturunda da ciddi dəyişiklik baş vermişdir. Neft hasilatı sahəsinə xarici investisiyaların cəlb olunması və bu sahədə is teh sa lın artımı sənayenin sahə strukturunda həmin sahənin payının artmasına gə ti rib çı xa r mışdır. Yanacaq-ener ge ti ka sahələrinin sənaye məhsulunun ümumi həc min də xü su si çə kisi 1990-cı ildəki 15,8 faiz dən 2014-ci ildə 80 faizə qədər art mış dır. Son döv r lə r də yanacaq-ener ge ti ka sahələrində yaranmış inkişaf meylləri respublika mızın xarici ti carət əlaqələrinin genişlənməsinə təkan vermişdir. Belə ki, 2014-ci ildə ümumi ix ra cın 93,1 faizi neft və neft məhsullarının payına düşmüşdür. Bu əsasən ölkə səna ye si nin sahə qurluşunda yaranmış bir tərəflikdən irəli gəlir. Belə şəraitdə qeyri-neft sek to runun inkişaf etdirilməsinin zəruriliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. He sablamalar gö stərir ki, qeyd edilən dövürdə yanacaq-energetika sahə ləri istisna ol ma qla digər sa hə lərdə is teh salın ümumi həcmi təqri bən 7 dəfə azalmışdır. Xüsusi lədə 90-cı ildən eti barən emal sənayesi müəssisələrində istehsalın həcmi kəskin şə ki l də aza lmağa baş la mışdır. Belə ki, 1990-cı ildə ölkədə istehsal olunan sənaye mə hsu lunun 90,6 faizi emal sənayesinin payına düşdüyü halda, bu göstərici 2014-ci ildə 20,2 faizi təşkil et mi şdir. Müasir dövrdə respublikanın emal sənayesinin nisbətən mü rə k kəb və əmək tu tu mlu sahəsi olan maşınqayırma sənayesinin inkişaf etdirilmə sinə da ha böyük ehtiyac du yulur. Maşınqayırma – ictimai istehsalın bütün sahələrinin texnika ilə yenidən silah la n dırıl ması nın maddi bazasıdır. Elmi-texniki tərəqqinin yüksək dərəcədə inkişafı və əmək bölgüsünün də rinləşməsi şəraitində maşınqayırmanın inkişaf səviyyəsi icti mai is tehsalın artımının sü rətləndirilməsi və iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün son dərəcə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sənayenin və iqtisadiyyatın digər sa hə lə ri nin ən müasir, mütə rəqqi avadanlığın tətbiqi miqyası və sürəti, istehsalın me xa nik lə ş di ril məsi və avto mat laşdırılması səviyyəsi maşınqayırma sənayesinin inki şa fından bi la vasitə aslı olur. Bütün bun lara baxmayaraq son dövrlərdə bu sahənin məh sul iste h sa lına görə ölkə sənayesində xüsusi çəkisi azalmaqda da vam edir. Əgər 1990-cı ildə re s publikamızda istehsal olunan sənaye məhsulunun 13,1 faizi ma şın qayırma sə na ye si nin payına düşürdüsə, bu gös tə ri ci 2000-ci ildə 2,8 faiz, 2004-cü ildə 2,4 faiz, 2006-cı ildə 1,7 faiz, 2007-ci ildə 1,5 faiz, 2008-ci ildə 1,34 faiz, 2009-cu ildə 1,74 faiz və 2014-ci ildə isə 0,9 faiz təşkil etmişdir. Hazırda ölkə səna ye sindəki əsas fon dların 2,02 faizi və işçilərin isə 9,0 faizi maşınqayırma sə naye müəs sisə lə rinin payına düşür. Vaxtıilə ölkə maşınqayırmasında böyük xüsusi çəkiyə malik olan sahələrdən biri ne ft-mədən avadanlıqları istehsalı – neftmaşınqayırma - sahəsi olmuşdur. Neft maşın qa yırması ölkənin ma şı nqayırma kompleksinin əsas sahələrindən biri, ən qabaqcılı olmuşdur. Əsası XIX əsirin sonlarında qo yu l muş neft maşınqayırma sənayesi uzun və mürəkkəb inkişaf mərhələləri keç miş dir. İnqilaba qədərki Russiyada quyuların qazılması, neft hasilatı və emalı üçün ava danlıq istehsal edən ixtisaslaşdırlmış maşınqayırma sahəsi yox idi. Bütün neft səna yesi Bakı və Qroznıda yerləşdirilmişdi ki, burada da neft sənayeçilərinə məxsus, pri mitiv təchiz olunmuş zavod və emalatxanalar var idi. Burada avadanlıq təmir edilir, sa də alətlər hazırlanır, daha mürəkkəb avadanlıq isə xaricdən gətirilirdi. Hazırda res pub li kamızda neft-mədən avadanlıqları istehsalı üz rə ixtisaslaşmış əsas maşınqayırma müəssisələri "Azneft kim yamaş" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin tər ki bində fəaliyyət göstərirlər. İqtisadiyyatın liberallaşdırılması, sahibkarlığın geniş lə n di ril məsi və investisiyaların cəlb olunma sını təmin etmək məqsədilə və «Azərbaycan Re s publikasında dövlət əmlakının özəlləş dirilməsinin ikinci Dövlət Proqrammı»na uy ğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 31 mart 2001-ci il fərmanı ilə «Az neftkimyamaş» Dövlət Şirkəti ləğv olunmuş və şirkətə daxil olan müəssisə lə rin baza sında səhm nəzarət paketi tamamilə dövlətə məxsus olan «Azneftkimyamaş» Açıq tipli Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır. "Azneftkimyamaş" ASC 14 törəmə səhm dar cəmiyyətindən, o cümlədən 90 ad dan artıq və 600 növdən çox geoloji-kəşfiyyat, qazma, neftçıxarma, quyuların təmi ri, ne f tayırma mədənlərin abadlaşdırılması üçün maşın və avadanlıqlar, həmçinin kənd tə sərrüfatı və digər sahələr üçün müxtəlif məhsullar istehsal edən 10 zavoddan, həm çi nin elmi-tədqiqat, sınaq-təcrübə və layihə-texnoloji işlə məşğul olan 500-dən çox alim və mü həndis-tex niki işçilərin çalışdığı 4 elmi-tədqiqat və layihə institutun dan iba rətdir. Ke çən əsrin 70-80-ci illərində ölkə neft maşın qa yır ma sahəsinin payına keç miş SSRİ-də istehsal olunan neft maşın qayırma məh sul larının 70 faizi, o cümlə dən də rinlik naso s larının 100 faizi düşürdü. Hazırda "Azneft kim yamaş" ASC istehsal tə sə rrüfat-fəa li y yəti kəskin şəkildə azalmışdır. Belə ki, "Azneftkimyamaş" ASC iste h sal gü cünün 10-15 faizi səviy yə sində işləyir. Səhmdar cəmiyyətdə yaranmış böh ranın nə ticəsində 1990-cı illə müqayisədə məhsul istehsalının həcmi ciddi şəkildə azal mış dır. Belə ki, 1990-cı ildə 5,2 min ədəd mancanaq dəzgahı, 73 min ədəd dəri nlik ştanq na sosları, 527 min ədəd dərinlik nasos ştanqları, 6,6 min dəst fəvvarə ar ma turu, 365 də st neft atqı la rı na qarşı avadanlıq istehsal edildiyi halda, 2014-ci ildə 30 ədəd man ca naq dəzgahları, 5790 ədəd ştanqlı quyu nasosları istehsal olunmuşdur. Ümu milik də 2012-ci ildə respu b li kamızın maşınqayırma sənayesində istehsal olun muş 611,6 mil yon manatlıq məh sulun 4,0 faizi "Azneftkimyamaş" ASC-nin payına dü ş müşdür. Son dövrlərdə «Azneftkimyamaş» ASC-nin törəmə müəssisə lərin in bəzilərində mə hsul istehsalının həcmi əvvəlki illərə nisbətən müəyyən qədər artmışdır. Son on iki il də ölkəmizdə mühüm neft maşınqayırma məhsullarının isteh salıın həcminin dinami-ka sı 2.1 saylı cədvəldə verilmişdir. Cədvəl 2.1 “Azneftkimyamaş” ASC-nin törəmə müəssisələrində istehsal olunmuş məhsulun həcmi (min manat)
2.1saylı cədvəl məlumatlarının təhlili göstərir ki, 2014-ci ildə neft maşın qayı r ma məhsulları istehsalının həcmi 2000-ci illə müqayisə də 2,9 dəfə art mışdır. Həm də bu artım müntəzəm, mütəmadi xarakterli olmuşdur, yə ni hər il məhsul istehsalının hə c mi özündən əvvəlki illə müqayisədə daima artmış dır. Bu artım Bakı neft mədən maşın qa yırma zavo dunda (26,1 dəfə), Balaxanı maşınqayırma zavodunda (7,1 dəfə), Səbail maşınqayırma zavodunda (5,04 dəfə), Zabrat ma şın qayırma zavodunda (4,7 dəfə), “Bakı fəhləsi” maşın qayırma za vodunda (3,9 dəfə), Bakı neft-qaz mədən avadan lıqları zavodunda (3,6 də fə) və daha yüksək olmuşdur. 2010-cu ildə “Bakı fəhləsi”və Bakı neft mədən maşınqayırma zavodlarında mə hsul istehsalının artması əsasən 2009-cu ildə “Səttərxan” adına və “Bakı maşınqa yır ma” zavodlarının «Bakı neft mədən» zavodu ilə, “Keşlə” maşınqayırma zavodu nun isə “Bakı fəhləsi”maşınqayırma zavodu ilə birləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Apardığımız araşdırmalardan məlum olur ki, 2000-2014-ci illərdə «Azneftkim ya maş» ASC-nin törəmə müəssisələrində neft maşınqayırma məhsul la rı nın həcmi əvvəlki illərlə müqayisədə xeyli artsa da və həmin törəmə müəssisələrin normal inki şa fına nail ol maq mümükün olmamışdır. Belə ki, təhlil edilən dövrdə «Azneftkimya maş» ASC-nin törəmə müəssisələrində bir sıra neft ma şınqayırma mə hsul la rının isteh sa lının natural həcmi aşağı düşmüşdür. Mə sələn, 2000-ci ilə nisbətən 2014-ci ildə kəmər başlıqları təqribən 3,9 dəfə, ştanqlı quyu nasosları təqribən 2,8 dəfə, man canaq də z ga hları təqribən 2,3 dəfə, fontan ar maturlarının hə cimi isə təqribən 1,4 dəfə azalmış dır. «Azneftkimyamaş» ASC-nin törəmə müəssisələrində məhsul istehsalının natural və dəyər ifadəsində təhlilindən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, qeyd olunan maşın qa yırma müəssisələrində əksəriyyət məhsulların natural ifadədə istehsalının həcminin azalmasına baxmayaraq, dəyər ifadəsində onların həcmi artmışdır. Bunun başlıca sə bə b lərindən biri təhlil aparılan dövrdə neft maşın qayırma məhsullarının satış qiymət lərinin artması olmuşdur. Son llərdə mühüm neft maşınqayırma məhsul larının satış qiymə tinin dinamikası 2.2 saylı cədvəldə verilmişdir. Cədvəl məlumatlarının təhlili göstərir ki, 2014-ci ildə 2000 və 2001-ci illərlə mü qayisədə mühüm növ neft maşınqayırma məhsullarının hamısının orta satışı qiy mə ti dəfələrlə artmışdır. Beləki, təhlil edilən dövrdə fontan (fəvarə) arma tur larının bağ la yıcı və tənzimləyici qurğularının (10,02 dəfə), fontan armatur larının (6,3 dəfə), mancanaq dəzgahlarının (5,9 dəfə), kəmər ba ş lıq larının (4,9 dəfə), istis mar qurğu və qüllələrinin (4,8 dəfə) və qazma nasoslarının monifoldlarının (4 dəfə) qiymətləri daha sürətlə artmışdır. Cədvəl 2.2 Mühüm növ neftmaşınqayırma məhsullarının orta satış qiymətlərinin dinamikası (müvafiq ilin qiymətilə, man/ədəd)
Neft maşınqayırma məhsullarının qiymət artımına səbəb olan amillərdən biri mə hsul istehsalında istifadə olunan material resurslarının qiymətlərinin artmasıdır. «Az neftkimyamaş» ASC-nin törəmə müəssisələrində məhsul istehsalı üçün istehlak et dikləri əsas materialı kənardan idxal etmirlər, ancaq yerli bazarlardan alırlar. Həmin re sursların, xüsusilə, xammal və materialların qiymətlərinin artması ən başlıca olaraq re spublikamızda son dövrlərdə infiliyasiyanın səviyyəsinin artması ilə əlaqədardır. İn f liya siyanın artımı nəticəsındə ölkəmizdə metalın qiyməti 2000-2014-ci illər ərzi ndə 1,8 dəfə artıb. Maşınqayırma müəssisələrinin mövcud vəziyyətinin hərtərəfli qiymətləndirilmə si üçün onların istehsal potensialının ayrı-ayrı elementlər üzrə təhlil olunması çox vacib dir. Hər bir neft maşınqayırma müəssisəsinin istehsal potensialının mühüm elemen t lə rindən biri onun istehsal əsas fonlarıdır. Əmək prosesindəki və məhsulun yaradıl ma sındakı ro lu na görə istehsal əsas fondları isteh sa lın mü hüm ami lidir. Əsas fond la rın qiymətləndirilməsi onun qurluşundakı mütərəqqi meyllər, istehsal potensialının öl çüsü haqqında mötəbər məlumat əldə etməklə yanaşı həmdə müəssisənin perspektiv in kişaf imkanlarını, struktur dəyişmələrinin istiqamətlərini aşkarlamağa imkan yara dır. Bu baxımdanda neft maşınqayırma müəssisələrinin istehsal əsas fondlarının müa sir vəziyyətinin hərtərəfli təhlili istehsal potensialının tədqiqinin mühüm istiqamətini təşkil edir. "Azneftkimyamaş" ASC-də istehsal əsas fondlarının mövcud vəziyyətinin təhlili gö stərir ki, səhmdar cəmiyyətin müəssisələrinin avadanlıq parkının 80 faizin dən ço xu nu yaşı 25 ildən artıq olan maşın və avadanlıqlar təşkil edir. Neft maşınqayırması mü əssisələrinin 2014-cü ilin əvvəlinə olan məlumata görə məcmu dəyəri 56,37 mil yon manat olan əsas istehsal fondlarının böyük hissəsi fiziki və mənəvi cəhətdən aşınmış, 30-35 faizi isə yararsız hala düşmüşdür. Ümumilikdə ”Azneftkimyamaş” ASC-nin törəmə istehsal müəssisələrində isteh sal əsas fondlarının dəyəri (ilin sonuna) 2014-ci ildə 2000-ci illə müqaisədə təxminən 36,7 faiz azalmışdır. Cədvəlin məlumatlarından da göründüyü kimi 2010-cu ildə Bakı neft mədən maşınqayırma zavodunda istehsal əsas fondlarının həcmi 3,8 dəfə artmış dır, bu artımın əsas səbəbi müəssisənin 2009-cu ildə “Səttərxan” adına və “Bakı ma şı n qayırma” zavodları ilə birləşdirilməsidir. Cədvəl 2.3 “Azneftkimyamaş” ASC-nin törəmə müəssisələrində istehsal əsas fondların dəyəri (ilin sonuna) milyon manat
Müəssisələrin əsas fondlarının artması onun təkrar istehsalından bilavasitə as lı dır. Əsas fondların hərəkətinin keyfiyyət tərəfini iki göstəricinin köməyilə – təzə lən mə və sıradan çıxma əmsalları - vasitəsilə tədqiq və təhlil edirlər. Bu gös təri cilər müə ssi sə lərdəki istehsal əsas fondlarının təkrar istehsalını xarakterizə edir. Ne ft ava dan lı ğının istehsalı üzrə ixtisaslaşmış maşınqayırma müəssisələrinin isteh sal əsas fon d la rı nın təkrar istehsalı haqqında göstəricilər aşağıdakı cədvədə (cədvəl 2.4) gös tə ri l mi ş dir. Cədvəl 2.4. “Azneftkimyamaş” ASC-nin törəmə müəssisələrində istehsal əsas fondların təzələnmə və sıradançıxma əmsalları (faizlə)
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 2005-2014-ci illərdə "Azneftkimya maş" ASC-nin müəs si sələrində təzələnmə və sıradançıxma əmsalları dəyişkən olmu ş dur. Həmin dövrdə əsas fondların təzələnmə əmsalı Suraxanı, Bakı NQMZ, Balaxanı və Səbail maşınqayırma zavodları istisna olmaqla digər zavodlarda azalmış dır; B.Sər da rov adına maşınqayırma zavodunda 7,5 dəfə, “Bakı fəhləsi” maşın qa yırma za vo du nda 5,3 dəfə və Bakı neft mədən maşın qa yırma za vo du nda 2,3 dəfə azalmış dır. 2010-cu ildə “Bakı fəhləsi” maşınqayırma zavodunda əsas fondların təzələnmə əm sa lının artması əsasən müəssisələrin birləşməsi ilə əlaqədardır. Belə ki, 2010-cu il də “Bakı fəhləsi” maşınqayırma zavodunda təzələnmə əmsalı 15,8 faiz təşkil etmiş dir. Buna səbəb müəssisələr birləşdirildiyinə görə Keşlə maşınqayırma zavo dundan 762393 manatlıq maşın və avadanlığın gətirilməsi və 165439 manat nəqliyyat vasi tə lə rinin alınmasıdır. Bakı neft mədən maşınqayırma zavodunda təzələnmə əmsalı 5,6 faiz ol muş bu əsasən 44032 manat iş alətləri, istehsal və təsərrüfat inven tar larının alı n ması və binalarnın təmirinə 838938 manat sərf edilməsi ilə əlaqə dardır. 2014-ci ildə Suraxanı və Bakı neft-qaz mədən avadanlıqları maşınqayırma zavo dlarında əsas fondların təzələnmə əm sa lının artması əsasən bu müəssisələrdə binaların təmiri və istifadəyə verilməsi ilə əlaqədardır. Belə ki, 2014-ci il də Suraxanı maşınqayırma zavodunda əsas fondlardakı artımın 99,1 faizi, Bakı neft-qaz mədən avadanlıqları maşınqayırma zavo dunda isə 71,1 faizi binaların (28,9 faizi isə yeni ötürücü qurğuların alınması ilə əlaqədardır) təmiri və istifadəyə verilməsi ilə əlaqə dar dır. Əsas fon d la rın təzə lənmə əmsalının dəyişməsindəki bu «qeyri-ahəng darlıq», əl bə ttə, əsas fon dla rın təhlil edilən illərdə qeyri-bərabər istifadəyə verilməsi ilə əla qə dar olmuşdur. Həm də digər tərəfdən bu müəssisələrdə istehsal əsas fondlarının təzə lən mə əmsalının az ol ma sının başlıca səbəblərindən biri də müəssisə lərin maliyyə re surslarının çatış ma mazlığı ucba tından yeni əsas fondların alınmaması olmuşdur. Əsas fondların sıradan çıxma əmsalı göstəricisi təzələnmə əmsalınından fərqli ola raq «Azneftkimyamaş» ASC-nin törəmə müəssisələrinin əksəriyyətində artmış dır. Be lə ki, əsas fondların sıradan çıxma əmsalı 2005-ci ilə nisbətən 2014-ci ildə “Bakı fəhləsi” maşınqa yı rma za vodunda 32 dəfə, Bakı ne ft-qaz mədən maşınqayırma zavo dunda 15,3 dəfə, Bakı neft-mədən maşınqayırma zavodunda 4,4 dəfə, Su raxanı ma şın qayırma zavodunda isə 1,3 dəfə artmış dır. Törəmə müəs si sələrdə əsas fondların sıra dan çıxma əmsalının səviyyəsinin artmasının baş lıca sə bəbi tex noloji ma şın və avada n lıq la rın orta yaş həddinin 28 ildən çox olması və müa sir tələ b lərə ca vab ver mə mə sidir. Bu na görə də, hazırda həmin müəssisələrin ha mısının yeni dən qu ru lması tə ləb olunur. Onuda qeyd etmək lazımdır ki, törəmə müəssisələrin əksəriyyətində il ərzində ye ni istifadəyə verilmiş istehsal əsas fondların çox az və ləğv olunanların isə çox hi s sə si texnoloji avadanlıqlar qrupunun payına düşür. Belə ki, 2014-ci ildə Sura xa nı za vo dunda istifadəyə verilmiş istehsal əsas fondların 0,9 fai zi, ləğv olunan əsas fon d ların 82,6 faizi, B.Sərdarov adına maşınqayırma zavo dun da il ər zi ndə yeni istifa də yə verilmiş istehsal əsas fondların 98,9 faizi, ləğv olunan əsas fond ların 100 fai zi, “Bakı fəhləsi” maşınqayırma zavo dun da il ər zi ndə yeni istifadəyə verilmiş istehsal əsas fondların 31,07 faizi, ləğv olunan əsas fond ların 78,1 fai zi, Ba kı neft-mədən ma şı nqayırma zavodunda il ərzində ləğv olunan əsas fond la rın 29,2 fai zi, Bakı neft-qaz mədən avadanlıqları maşınqayırma zavo dunda il ərzin də ləğv olu nan əsas fond ların 35,9 faizi maşın və av a danlıqların payına düşmüşdür. Bu məlumat la rın təhli lin dən be lə bir nə ticəyə gə lmək olar ki, əgər tez bir zamanda maşınqa yır ma müəssi sələri texno loji cə hətdən ye nidən qu rulmasa onların uzunmüddətli rəqabətə dözmlü inkişafı müm kün olmayacaq. Maşınqayırma müəssisələrinin istehsal əsas fondlarının vəziyyətini təhlil edər-kən əsas diqqət yetiriləsi məqamlardan biri də onun qurluşunun öyrəniləmsidir. Çün-ki, maşınqayırma müəssisələrinin istehsal imkanlarını istehsal əsas fondlarının aktiv hi ssəsi müəyyənləşdirir. İstehsal əsas fondlarının aktiv hissəsinin artım meyli müəs-si sələrin istehsal güclərinin və görülən işlərinin həcminin artmasına, cari xərclərin aza l masına və istehsalın rentabellik səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət edir, başqa sö z lə desək, istehsal əsas fondların istehlak dəyərinin yüksəlməsi amili kimi çıxış edir. Ne ft avdanlıqlarının istehsalı ilə məşğul olan maşınqayırma müəssisələrin mövcud olan istehsal əsas fondların qurluşu haqqında məlumatlar cədvəl 2.5-də öz əksi ni tap mışdır. Cədvəl 2.5-dən göründüyü kimi, maşınqayırma müəssisələrinin əsas fondla rı nın tər kibində aktiv hissənin payı əksər müəssisələrdə artmışdır. Bu müəssisələrdə is te hsal əsas fondlarının aktiv hissəsinin xüsusi çəkidəki artımı yeni maşın və ava da nlı q ların quraşdırılması hesabına deyil, əsasən əsas fondların digər elementlərini azalması və bir neçə müəssisənin birləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Neft maşınqayırma müəssi sə lə rinin istehsal meydançaları və mövcud bina və tikililərdə tam istifadə edi lməməsi şə raitində müəssisələrin birləşdiriılməsi aktiv hissənin payının artırılma sına səbəb ol muş dur. Belə ki, ləğv edilən müəssisələrin bina və tikililəri sökülsə də, avadan lı q la rı nın bir hissəsi birləşdirildiyi müəssislərdə quraşdırılmışdır. Onu da qe yd etmək lazım dır ki, əsas fondlarının tərkibində aktiv hissənin payı artan maşınqa yı rma müəssisə lə ri nin əksəriyyətində ləğv olunan əsas fondların dəyərinin çox his səsi maşın və ava da n lıqların payına düşmüşdür.
“Azneftkimyamaş” ASC-nin törəmə müəssisələrində istehsal əsas fondların quruluşu (faizlə)
Müəssisənin istehsal potensialının əsas elementlərindən biridə sənaye-istehsal he yətidir. Bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadi sistemdə müəssisənin səmərəli fə a li y yəti onun idarə olunma səviyyəsindən, onda işləyən menecerlərin ixtisas səvi y yə sindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olur. Bütövlükdə, rəqabətli bazar şə raitində müə ssi sənin səmərəliliyi üç vacib şərtdən asılıdır: - əlverişli xarici mühitin mövcudluğu; - müəssisənin düzgün strategiyası; - kadrlar və onların (xüsusilə, idarəetmə) ixtisas səviyyəsi. İstehsalın digər amilləri-kapital, texnologiya və s. yuxarıda qeyd edilən şərtlə rin nə ticəsidir. Birinci iki şərt də üçüncüdən asıldır. Təcrübə göstərir ki, insan re sur s la rını səmərəli idarə edən müəssisələr daha çox müvəffəqiyyət qaza nırlar. Bu ba xım dan da müəssisənin istehsal potensialının digər elementi olan sənaye istehsal he yəti nin və zi y yətinin təhlil olunmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, ”Az neft kim ya maş” ASC-nin işçilərinin illər üzrə sayı aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cəd vəl 2.6). Cədvəl 2.6 “Azneftkimyamaş” ASC-nin törəmə müəssisələrində işçilərin orta siyahı sayı (nəfərlə)
Cədvəl 2.6-nın məlumatlarından göründüyü kimi, 2000-2014-ci illər ərzində "Az neftkimyamaş" ASC-nin Bakı neft-mədən maşınqayırma za vo d u istisna olmaqla bütün törəmə müəssisələrdə içilərin sayı ildən - ilə azal mış dır. Be lə ki, həmin dövr ərzində B.Sərdarov adına maşınqayırma zavodunda 6,01 dəfə, Suraxanı maşınqayır ma zavodunda 3,4 dəfə, Sa bunçu EİB-də 1,8 dəfə, Bakı ne ft-qaz mədən avadanlıqları maşınqayırma zavodunda 1,8 dəfə, Zab rat maşın qa yırma zavodunda 1,4 dəfə, “Bakı fəhləsi” maşınqayırma zavodunda 1,4 dəfə, Səbail maşınqayırma zavodunda 1,4 dəfə azalmışdır. Ümumilikdə "Azneftkim ya maş" ASC-nin istehsal müə s sisələrində 12 il ərzində işçilərin sayı 2,3 dəfə azalmış dır. Törəmə müəssisələrdə işçilərin sayının azalması əsasən 2000-ci ildən etibarən iş çi axıcılığının səviyyəsinin artması ilə əlaqədardır. Belə ki, həmin ildə işçi axıcılığı Za brat maşınqayırma zavodunda isə 1,4 faiz, Balaxanı maşın qayırma zavodunda 7,0 faiz, Bakı ne ft-qaz mədən avadanlıqları maşın qa yırma zavo dun da 10,7 faiz, Səbail ma şınqa yır ma zavodunda 14,2 faiz, “Bakı fəhləsi” maşınqayırma zavodunda 17,0 faiz, Sabun çu EİB-də 26,9 faiz, Bakı neft mədən maşınqayırma zavodunda 31,4 faiz, Su raxanı maşınqayırma zavodunda 36,9 faiz, B.Sərdarov adına maşınqayırma zavo du nda 65,04 faiz olmuşdur. Buna əsasən maşınqayırma müəssisələrində məhsul iste hslın və satışının həcminin aza lması və işçilərə ödənilən əmək haqqının məbləğinin az olması səbəb olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, maşınqayırma müəssisələrində kadrların axınını xa ra k te rizə edən “işçi axıcılığı” göstəricisinin əksər hissəsi “xalis axıcılıq” təşkil edir. Belə ki, 2008-ci ildə törəmə müəssisələrdə işdən çıxanların Zabrat maşınqa yır ma zavo dunda 23,4 faizi, Sabunçu EİB-də 64,9 faizi, “Səttarxan” adına maşın qa yırma zavo dunda 71,2 faizi, Keşlə maşınqayırma zavodunda 80,0 faizi, Sə bail maşınqayırma za vo dunda isə 83,3 faizi, Sura xanı maşınqayırma zavodunda 84,3 fai zi, “Bakı fəhləsi” ma şınqayırma za vodunda 86,9 faizi, Bakı neft-qaz mə dən ava danlıqları maşın qa yır ma zavodunda 95,5 faizi, B.Sər darov adına maşın qayırma za vodunda 100 faizi, Bakı ne ft mədən maşınqayırma zavodunda 100 faizi öz təşə b büsü ilə işdən çıxmış dırlar. Maşınqayırma müəssisələrində işçi axıcılığınin bu cür yüksək səviyyədə olmasının baş lıca səbəbi bu müəssisələrdə işçilərə ödənilən əmək haqqının məbləğinin çox az ol ma sıdır. İxtisas lı və təcrü bəli işçi qüvvəsinin zavoddan get məsi uzun illər toplan mış tə c rü bənin itməsinə, yeni işçilərin ha zırlanması və ixtisa sının ar tı rılmasına əla və va xt və xə rc sərf olunmasına və nəticədə, əmək məhsul dar lığının aşağı düş məsinə sə bəb olur və istehsal olunan məh sulun keyfiyyətinə mən fi təsir gös tərir. İşdən ge dən lərin öz lə ri də maddi və mənəvi cəhətdən əziyyət çəkirlər. Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||