J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan

Talab miqdoriga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar. Talab hajminingo‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari deyiladi.
Talabga narxdan tashqari quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi:
1) Iste’molchiningdidi; 2) Bozordagi iste’molchilar soni; 3) Iste’molchiningdaromadlari; 4) Bir-biriga bog‘liq tovar­larning narxi; 5) Кelajakda narx va daromadlarningo‘zgarishi kutilishi.


2. Taklif tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar. Taklif qonuni
Taklif deb, ishlab chiqaruvchilar ma’lum vaqt orali­g‘ida narxninghar bir darajasida tovar yoki xizmatlarning bozorga sotishga chiqaradigan miqdoriga aytiladi⁴³. Narx o‘zga­rishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o‘zga­rishi sababli talab kabi taklif­ningham bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi.
Taklif har xil narxlarda sotishga qancha miqdorda mahsulot chiqarilishini ko‘rsatadi.
Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovar (taklif) miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Bu o‘zaro, to‘g‘ridan- to‘g‘ri bog‘liqlik taklif qonuni deyiladi⁴⁴.
Taklifga ta’sir qiluvchi omillarni alohida qarab chiqamiz.
1. Resurslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o‘rtasida mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Resurs narx­larining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamay­tiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, mineral o‘g‘it­lar narxining pasayishi bug‘doy taklifini oshiradi, yomg‘irlatib sug‘o­rish xarajat­larining oshishi makkajo‘xori doni taklifini qisqartiradi.
2. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomilla­shuvi mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon beradi. Resurslarning mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko‘payadi. Masalan, paxta zararkunandalariga qarshi kurashishning ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi.
3. Soliqlar va dotatsiyalar darajasi.Кo‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli, soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj to‘­lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsi­diya bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi.
4. Boshqa tovar narxi. Boshqa tovarlar narxiningo‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini oshiradi.
5. Narx o‘zgarishining kutilishi.Кelgusida mahsulot narxi o‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini kamaytiradi.
6. Ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) soni. Tovar ishlab chiqa­ruvchilar qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan mahsu­lot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi. Tarmoqdagi ishlab chiqa­ruv­chilar soni ortib borishi taklifni ko‘paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish ko‘payadi.