Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va metodologiyasi fani bo'yicha ma' ruzalar matni
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
Yüklə 0,59 Mb.
|
| O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI «JISMONIY TARBIYA VA SPORT TO'G'RISIDA»GI O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNIGA O'ZGARTISH VA QO'SHIMCHALAR KIRITISH HAQIDA
Qonunchilik palatasi tomonidan 2015 yil 24 iyulda qabul qilingan Senat tomonidan 2015 yil 6 avgustda ma'qullangan 1-modda. O'zbekiston Respublikasining 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan «Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida»gi 513-X11-sonli Qonuniga (O'zbekiston Respublikasining 2000 yil 26 mayda qabul qilingan 76-II-sonli Qonuni tahririda) (O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000 yil, № 5-6, 147-modda; O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2005 yil, № 9, 309-modda) o'zgartish va qo'shimchalar kiritilib, uning yangi tahriri tasdiqlansin (ilova qilinadi). modda. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: hukumat qarorlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirsin; davlat boshqaruvi organlari ushbu Qonunga zid bo'lgan o'z normativ-huquqiy hujjatlarini qayta ko'rib chiqishlari va bekor qilishlarini ta'minlasin. modda. Ushbu Qonun rasmiy e'lon qilingan kundan e'tiboran kuchga kiradi. £ Kommentariy LexUz Ushbu Qonun «Xalq so'zi» gazetasining 2015 yil 5 sentyabrdagi 174 (6357)-sonida e'lon qilingan O'zbekiston Respublikasining Prezidenti I. KARIMOV Toshkent sh., 2015 yil 4 sentyabr, O'RQ-394-son O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida (yangi tahriri) 1-bob. Umumiy qoidalar modda. Ushbu Qonunning maqsadi Ushbu Qonunning maqsadi jismoniy tarbiya va sport sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. modda. Jismoniy tarbiya va sport to'g'risidagi qonun hujjatlari Jismoniy tarbiya va sport to'g'risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir. Agar O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O'zbekiston Respublikasining jismoniy tarbiya va sport to'g'risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo'lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo'llaniladi. modda. Asosiy tushunchalar Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo'llaniladi: jismoniy reabilitatsiya — odam organizmining buzilgan yoki vaqtincha yo'qotilgan funktsiyalarini hamda nogironlarning va jismoniy imkoniyatlari cheklangan boshqa shaxslarning ijtimoiy hamda kasbiy faoliyatga bo'lgan qobiliyatlarini jismoniy tarbiya va sport vositalari hamda usullaridan foydalangan holda tiklash (tuzatish va kompensatsiya qilish); jismoniy tarbiya — madaniyatning insonni jismoniy tarbiyalash, jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik orqali jismoniy hamda intellektual jihatdan kamol toptirish, uning qobiliyatini va harakat faolligini takomillashtirish, sog'lom turmush tarzi ko'nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy moslashtirish maqsadida jamiyat tomonidan yaratiladigan hamda foydalaniladigan qadriyatlar, normalar va bilimlar yig'indisidan iborat bo'lgan qismi; jismoniy tarbiyalash — yuksak madaniyatga ega bo'lgan har tomonlama etuk hamda jismonan sog'lom insonni shakllantirish maqsadida shaxsni tarbiyalashga, insonning jismoniy imkoniyatlarini rivojlantirishga, uning jismoniy tarbiya va sport sohasida malaka va bilimlarini orttirishga qaratilgan jarayon; jismoniy tarbiya yoki sport tadbiri tashkilotchisi — o'z tashabbusi bilan jismoniy tarbiya yoki sport tadbiri o'tkazayotgan va (yoki) bunday tadbirni tayyorlash hamda o'tkazishni tashkiliy, moliyaviy va moddiy jihatdan ta'minlashni amalga oshirayotgan yuridik yoki jismoniy shaxs; jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish inshooti — ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlari va jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish mashg'ulotlarini o'tkazish uchun mo'ljallangan, o'ziga qo'yiladigan norma va talablarga javob beradigan hamda tegishli pasportga ega bo'lgan yopiq yoki ochiq tipdagi inshoot; ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlari — aholini jismoniy tarbiya mashg'ulotlariga jalb etishga va aholi o'rtasida sog'lom turmush tarzini shakllantirishga qaratilgan tadbirlar; ommaviy sport — sportning tashkil etilgan va (yoki) mustaqil mashg'ulotlar, shuningdek ommaviy jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini o'tkazish orqali aholini jismoniy tarbiyalash, sog'lomlashtirish, kamol toptirish hamda jismoniy tarbiya va sport mashg'ulotlariga jalb etishga doir qismi; professional sport — sportning sport musobaqalarini tashkil etish va o'tkazishga doir qismi bo'lib, sportchilar ularda o'zining asosiy faoliyati sifatida ishtirok etganligi va ularga tayyorgarlik ko'rganligi uchun mukofot va (yoki) ish haqi oladi; sport — odamlarning muayyan qoidalar bo'yicha tashkil etilgan, ularning jismoniy va intellektual qobiliyatini taqqoslashdan iborat bo'lgan havaskorlik asosidagi va professional asosdagi faoliyati, shuningdek ushbu faoliyatga tayyorgarlik ko'rish hamda bu faoliyat jarayonida odamlar o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar; sportchi — tanlagan sport turi yoki sport turlari bilan muntazam shug'ullanadigan, doimo o'zining sport mahoratini oshirib boradigan va sport tadbirlarida qatnashadigan jismoniy shaxs; sport bo'yicha agent — sportchi nomidan va uning manfaatlari uchun shartnoma asosida faoliyat ko'rsatadigan, tuzilgan shartnomalar shartlariga va sportchining huquqlariga rioya etilishini kuzatib boradigan shaxs; sport musobaqasi — sportchilar o'rtasida yoki sportchilar jamoalari o'rtasida har xil sport turlari (sport distsiplinalari) bo'yicha musobaqaning eng yaxshi ishtirokchisini aniqlash maqsadida jismoniy tarbiya yoki sport tadbirining tashkilotchisi tomonidan tasdiqlangan nizom (reglament) bo'yicha o'tkaziladigan bellashuv; sport inshooti — sport tadbirlari va ommaviy sport tadbirlarini, sport turlari bo'yicha o'quv-mashq mashg'ulotlari va o'quv-mashq yig'inlarini o'tkazish uchun mo'ljallangan, o'ziga qo'yiladigan norma va talablarga javob beradigan hamda tegishli pasportga ega bo'lgan yopiq yoki ochiq tipdagi ixtisoslashtirilgan inshoot; sportchining sport diskvalifikatsiyasi — sport turi qoidalarini yoki sport musobaqalari to'g'risidagi nizomlarni (reglamentlarni) yoxud xalqaro sport tashkilotlari tomonidan tasdiqlangan dopingga qarshi qoidalarni yoki respublika sport federatsiyalari (uyushmalari) tomonidan tasdiqlangan normalarni buzganlik uchun sportchini sport musobaqalarida ishtirok etishdan sportning tegishli turi bo'yicha xalqaro sport federatsiyasi (uyushmasi) yoki sportning tegishli turi bo'yicha respublika sport federatsiyasi (uyushmasi) tomonidan amalga oshiriladigan chetlashtirish; sport turining tarmog'i (distsiplinasi) — farqlovchi belgilarga ega bo'lgan hamda bitta yoki bir nechta sport musobaqalari dasturlari turlarini o'z ichiga oladigan sport turining qismi; sport tadbirlari — sport musobaqalarini, o'quv-mashq jarayonini va sportchilar ishtirokida sport musobaqalariga tayyorgarlik ko'rish bo'yicha boshqa tadbirlarni o'z ichiga oladigan tadbirlar; sport turi — jismoniy tarbiya va sport sohasidagi faoliyat turi bo'lib, u insonning sport musobaqalariga o'ziga xos tarzda tayyorgarlik ko'rishi bilan ajralib turadi, sport musobaqalarini o'tkazish va ularda ishtirok etishga doir talablar, tartib va shartlar belgilanadigan qoidalarga, nizomga (reglamentga) ega bo'ladi; sport federatsiyasi (uyushmasi) — bir yoki bir nechta sport turini rivojlantirish, ommalashtirish, shuningdek sport tadbirlarini o'tkazishni tashkil etish hamda sportchilarni — O'zbekiston Respublikasining sport terma jamoalari a'zolarini sportning tegishli turi bo'yicha tayyorlash uchun a'zolik asosida tashkil etilgan va davlat ro'yxatidan o'tkazilgan nodavlat notijorat tashkiloti; sport hakami — sport turi qoidalariga hamda sport musobaqasi to'g'risidagi nizomga (reglamentga) rioya etilishini ta'minlash uchun jismoniy tarbiya yoki sport tadbiri tashkilotchisi tomonidan vakolat berilgan, maxsus tayyorgarlikdan o'tgan va tegishli malaka toifasini olgan jismoniy shaxs; sportning texnik va amaliy turlari — sport natijalariga erishish uchun sportchi tomonidan umumiy jismoniy mashqlar majmuasidan tashqari, sport texnikasidan, moslamalaridan yoki texnikaviy vositalardan foydalana bilish va ularni boshqarish sohasidagi ko'nikmalar va mahorat qo'llaniladigan, shuningdek har xil sport turlaridan olingan, amaliy ahamiyatga ega bo'lgan mashqlar birikmasidan foydalaniladigan sport turlari. Sportning texnik va amaliy turlari yoshlarni O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida xizmat qilishga tayyorlashning tarkibiy qismidir; trener — trenerlik faoliyati bilan shug'ullanish uchun ruxsatnomaga ega bo'lgan hamda o'quv-mashq, ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarini o'tkazishni, shuningdek sport natijalariga erishish uchun bellashuv faoliyatiga rahbarlikni amalga oshiruvchi jismoniy shaxs; O'zbekiston milliy sport turlari va xalq o'yinlari — milliy ijtimoiy-madaniy yo'nalishga ega bo'lgan hamda O'zbekiston Respublikasi hududida rivojlanayotgan sport va o'yin turlari; O'zbekiston Respublikasining sport terma jamoalari — xalqaro sport musobaqalariga tayyorgarlik ko'rish hamda ularda O'zbekiston Respublikasi nomidan ishtirok etish uchun turli yosh guruhlariga tegishli sportchilar, trenerlar, jismoniy tarbiya va sport sohasidagi olimlar va boshqa mutaxassislar, tibbiyot mutaxassislari hamda boshqa mutaxassislar jamoalari; havaskorlik sporti — sportning aholini ixtiyoriylik asosida ommaviy sportga jalb qilish orqali odamlar sog'lig'ini mustahkamlashga qaratilgan qismi; sportning harbiy-amaliy turlari — asosi harbiy xizmatchilar hamda maxsus xizmatni o'tayotgan shaxslar tomonidan o'z xizmat vazifalarini bajarishi bilan bog'liq maxsus harakatlardan (shu jumladan usullardan) iborat bo'lgan sport turlari. 4-modda. Jismoniy tarbiya va sport sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo'nalishlari Jismoniy tarbiya va sport sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat: jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash; har kimning jismoniy tarbiya va sport bilan erkin shug'ullanishga bo'lgan huquqini ta'minlash; jismoniy tarbiya va sport sohasidagi davlat hamda jamoat boshqaruvini uyg'unlashtirish; fuqarolarning jismoniy tarbiya va sport sohasidagi huquqlarining davlat kafolatlarini belgilash; jismoniy tarbiya va sport sohasida kamsitishga hamda zo'ravonlikka yo'l qo'ymaslik; jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanuvchi shaxslarning, shuningdek jismoniy tarbiya va sport tadbirlari ishtirokchilari hamda tomoshabinlarining hayoti va sog'lig'i xavfsizligini ta'minlash; sportning barcha turlari va tarkibiy qismlarini rivojlantirishga ko'maklashish; nogironlar va jismoniy imkoniyatlari cheklangan boshqa shaxslar, shuningdek yuqori darajada ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi guruhlari o'rtasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga ko'maklashish; O'zbekistonning milliy sport turlari va xalq o'yinlarini rivojlantirish hamda ommalashtirish uchun shart-sharoitlar yaratish; fuqarolarni jismoniy tarbiyalashning uzluksizligi va davomiyligini ta'minlash; xalqaro hamkorlikni amalga oshirish. modda. Jismoniy tarbiya va sport sub'ektlari Jismoniy tarbiya va sport sub'ektlari jumlasiga quyidagilar kiradi: jismoniy tarbiya-sport tashkilotlari, shu jumladan sport-texnika tashkilotlari, jismoniy tarbiya-sport jamiyatlari, sport klublari, sport tayyorgarligi markazlari; sport federatsiyalari (uyushmalari) hamda jismoniy tarbiya va sport sohasidagi boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari; sportning texnik va amaliy turlarini rivojlantiruvchi tashkilotlar; jismoniy tarbiya va sport sohasida faoliyatni amalga oshiruvchi ta'lim muassasalari; ixtisoslashtirilgan sport-ta'lim muassasalari; jismoniy tarbiya va sport sohasidagi tadqiqotlarni amalga oshiruvchi ilmiy tashkilotlar; jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanuvchi fuqarolar, sportchilar, sport hakamlari, trenerlar, sport bo'yicha agentlar hamda jismoniy tarbiya va sport sohasidagi boshqa mutaxassislar, shuningdek jismoniy tarbiya va sport tadbirlarining ishtirokchilari hamda tomoshabinlari; ushbu Qonunga muvofiq boshqa organlar va tashkilotlar. 2-bob. Jismoniy tarbiya va sport sohasini davlat tomonidan tartibga solish modda. Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishni davlat tomonidan qo'llab- quvvatlash Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash: sportchilarning sport tadbirlarida ishtirok etishini ta'minlash; jismoniy tarbiya-sport tashkilotlari tomonidan moddiy-texnika va axborot resurslaridan, shuningdek ilmiy-tadqiqotga oid va texnik ishlanmalar hamda texnologiyalardan foydalanish uchun shart-sharoitlar yaratish; davlat mulkida bo'lgan jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish va sport inshootlarini saqlash; sport tayyorgarligi bo'yicha yangi bazalar va markazlarni, sport-ta'lim muassasalarini, shu jumladan ixtisoslashtirilgan sport-ta'lim muassasalarini, shuningdek jismoniy tarbiya- sog'lomlashtirish va sport inshootlarini qurish hamda ishlab turganlarini rekonstruktsiya qilish; sport klublari va maktablari, sport-ta'lim muassasalari, shu jumladan ixtisoslashtirilgan sport-ta'lim muassasalari, sport-sog'lomlashtirish oromgohlari, tibbiy-jismoniy tarbiya dispanserlari faoliyatini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish; jismoniy tarbiya va sport vositalaridan aholining, shu jumladan ayollar va yoshlarning, shuningdek nogironlarning sog'lig'ini mustahkamlash maqsadida foydalanish uchun shart-sharoitlar yaratish; nogironlarning va jismoniy imkoniyatlari cheklangan boshqa shaxslarning paralimpiya hamda surdlimpiya o'yinlarida, nogironlar o'rtasidagi maxsus olimpiadalar va boshqa sport tadbirlarida ishtirok etishini rivojlantirish hamda ta'minlashga ko'maklashish; sport tadbirlarini, ommaviy sport va jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish; jismoniy tarbiya-sport tashkilotlarining xalqaro hamkorligiga ko'maklashish; jismoniy tarbiya va sport sohasidagi dasturlarni, ilmiy-uslubiy tizimlarni va kompleks ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish yo'li bilan amalga oshiriladi. modda. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining jismoniy tarbiya va sport sohasidagi vakolatlari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: jismoniy tarbiya va sport sohasida yagona davlat siyosatining amalga oshirilishini ta'minlaydi; jismoniy tarbiya va sport sohasidagi davlat dasturlarini hamda maqsadli dasturlarni tasdiqlaydi va amalga oshirilishini ta'minlaydi; Sport va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarining kalendar rejasini, shuningdek sport turlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasining sport terma jamoalarini shakllantirish tartibini belgilaydi; xalqaro hamda respublika miqyosidagi Sport va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarining kalendar rejasini, shuningdek Sportning texnik va amaliy turlari bo'yicha sport va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarining kalendar rejasini tasdiqlaydi; jismoniy tarbiya va sport sohasidagi maxsus vakolatli davlat organining, boshqa davlat boshqaruvi organlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi hamda yo'naltiradi; jismoniy tarbiya va sport sohasidagi mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tartibini belgilaydi. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. modda. Jismoniy tarbiya va sport sohasidagi maxsus vakolatli davlat organining vakolatlari O'zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi jismoniy tarbiya va sport sohasidagi maxsus vakolatli davlat organidir (bundan buyon matnda maxsus vakolatli davlat organi deb yuritiladi). Maxsus vakolatli davlat organi: jismoniy tarbiya va sport sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirishda ishtirok etadi; jismoniy tarbiya va sport sohasidagi davlat dasturlarini hamda maqsadli dasturlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi; jismoniy tarbiya va sport to'g'risidagi qonun hujjatlarining ijrosi ustidan monitoring va nazoratni, shuningdek jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishi tahlilini amalga oshiradi; o'z vakolatlari doirasida jismoniy tarbiya va sport sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarni, shuningdek sport normativlarini ishlab chiqishni amalga oshiradi hamda ularni tasdiqlaydi; sport markazlarini va dopingga qarshi markazlarni, jismoniy tarbiya va sport sohasidagi ta'lim muassasalarini hamda ilmiy tashkilotlarni tashkil etish bo'yicha takliflar kiritadi va ularning faoliyati tashkil etilishini ta'minlaydi; Sport turlari bo'yicha yagona sport tasnifini, shuningdek u to'g'risidagi nizomni, sport turlarini va sport turlarining tarmoqlarini e'tirof etish, ularning reestrini yuritish tartibini ishlab chiqadi hamda tasdiqlaydi; sport federatsiyalari (uyushmalari) reestrini yuritadi, uni yuritish tartibini belgilaydi; xalqaro va respublika miqyosidagi Sport va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarining kalendar rejasini shakllantiradi hamda manfaatdor tashkilotlar bilan birgalikda ularning moliyalashtirilishi va o'tkazilishini ta'minlaydi; sport unvonlari, sport razryadlari va malaka toifalarini berish tartibini tasdiqlaydi; trenerlik faoliyati bilan shug'ullanish uchun belgilangan tartibda ruxsatnoma beradi; jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish va sport inshootlaridan foydalanish tartibini tasdiqlaydi, shuningdek ularning pasportlarini beradi; O'zbekiston Respublikasining sport terma jamoalari tarkiblarini va ularning yaqin zaxirasini tasdiqlaydi, O'zbekiston sport delegatsiyalarini jamlaydi, ularning tayyorgarlik ko'rishini hamda xalqaro sport musobaqalarida va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarida ishtirok etishini ta'minlaydi; sport va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarini tashkil etish hamda o'tkazishga, jismoniy tarbiya va sport sohasidagi mutaxassislarni tayyorlashga, qayta tayyorlashga va ularning malakasini oshirishga ko'maklashadi; jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish va sport uchun mo'ljallangan tovarlar ishlab chiqarilishini tashkil etishga ko'maklashadi; yangi jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish va sport inshootlari qurilishini hamda ishlab turganlari rekonstruktsiya qilinishini tashkil etishga ko'maklashadi; jismoniy tarbiya va sport bo'yicha ilmiy, o'quv, ilmiy-ommabop va ommaviy adabiyotlar tayyorlanishi va nashr etilishini, shuningdek jismoniy tarbiya va sport sohasida foto- va videomateriallar chiqarilishini tashkil etadi; davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari, jismoniy tarbiya-sport tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari bilan birgalikda jismoniy tarbiya va sport mashg'ulotlari ommalashtirilishini tashkil etadi; jismoniy tarbiya va sport sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi. Maxsus vakolatli davlat organi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin. 4.Jismoniy tarbiya Jismoniy tarbiya bu insonni irodaviy, ahloqiy, funksional, morfologik takomillashtirishga yo'naltirilgan pedagogik jarayon bo'lib, uning maqsadi o'quvchilarni mehnatda va Vatan himoyasida eng yaxshi natijalarga erishishi uchun ko'nikma, malaka va maxsus bilimlar bilan qurollantirishdir.
(1-chizma). Foydalanilgan adabiyotlar: Саломов Р.С. Спорт машгулотнинг назарий асослари - Тошкент., Уз ДЖТИ, 2005 йил - 238 б. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., "Iqtisod -moliya" 2008 yil - 300 b. Матвьев Л.П. Теория и методика физического воспитание Москва - 2005 г. Xorijiy adabiyotlar Cratty B. Movement behavior and motor learning. Philadelphia. Lee and Febliger.- 1973. Domann G., Domann D., Hagy B. How to teach your baby be physically " supperb.- Garden City Park, New York.- 1994. Mavzu. Jismoniy tarbiyani boshqa tarbiya turlari bilan bog'Iab olib borish metodikasi. Reja: Jismoniy tarbiyani boshqa tarbiya turlari bilan bog'ligi. Jismoniy tarbiyani boshqa fanlar bilan bog'ligi, ayniqsa matematika, biologiya, fizika, fiziologiya va boshqalar. Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, estetik tarbiya. Pedagogika, psixologiya, inson umrini yosh davrlarining fiziologiyasi va jismoniy tarbiya psixologiyasi haqida ma'lumotlarga ega qilish. l.Jismoniy tarbiyani boshqa tarbiya turlari bilan bog'ligi. Jismoniy tarbiya жараёнида aqliy tarbiya Jisman etarli darajadagi rivojlanganlik normal aqliy rivojlanishga sharoit yaratadi. "Har qanday mehnat - bu aqliy, jismoniydir. Agar aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar o'ynaydi. Miyaning faoliyati muskullarning o'zaro faoliyatiga, muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi", - degan edi Chernishevskiy. Jismoniy bilimlar asoschisi P.F. Lesgaft ko'rsatganidek, aqliy va jismoniy rivojlanish bir-biri bilan uzviy bogliq. Aqlning o'sishi va rivojlanishi o'z navbatida jismoniy rivojlanishni taqazo qiladi. Jismoniy tarbiyaning vazifasi shunda muvaffaqiyatli hal qilinadiki, shugullanuvchilar jismoniy mashqlarni ongli ravishda tushunib bajarsalar yoki ular sport mashgulotlariga qiziqib, tashabbus ko'rsatib ijodiy yondashsalar, organizmda harakat malakalarini to'gri shakllanishi, funktsional qobi-liyatlarini rivojlanishi uchun umumiy maxsus bilimlarga tayanishlari lozim bo'ladi. Jismoniy tarbiyada yoki sportda talantni ochish shugul-lanuvchida umumiy jismoniy rivojlanganlik va tayyorlangan-lik hamda soha bo'yicha chuqur malakaviy bilimlarga ega bo'lish, bosh miya, muskullar faoliyatidan foydalanish ko'r-ko'ronalikka yo'l qo'ymaslikni talab qiladi. Mashgulotga ongli munosabatda bo'lmaslik talantni so'nishiga sabab bo'ladi. Eng havflisi shugullanuvchida bir tomonlamalilik, faqat sport bilan shugullanishgagina odat shakllanadi - jamiyat uchun esa boqi-mandalar ko'payadi. Sport trenirovkasi sirlariga sho'ngish, uni tushunish, shugullanuvchi mahoratini oshishiga olib keladi. Bunga faqat har tomonlamalilik orqaligina erishish mumkin. Jahon rekordlarini o'rnatish, chempionlik lavozimlari uchun kura-shish, sportchidan yuqori saviya, chuqur bilim va jismoniy qobiliyatni talab qiladi. Bunga erishish uchun esa mashaqqatli mehnat, o'tkir intellekt sohibi bo'lishlik talab qilinadi. Aqliy va jismoniy tarbiyanig o'zaro bogliqligi masalasi tabiiy-ilmiy fanlarning tadqiqotlari asosida ulug rus fiziologi I.M. Sechenov va I.P. Pavlov tomonidan isbotlan-gan. "Men butun hayotim bo'yi aqliy va jismoniy mehnatni sevdim, ko'proq ikkinchisini. Ayniqsa, miyada paydo bo'lgan fikrni hal qilish uchun aqlimni qo'lim bilan boglaganimda o'zimni juda yaxshi his qilar edim", - deb yozgan edi ulug rus olimi I.P. Pavlov. Demak, jismoniy tarbiya intelektining aqliy tarbiyasi bilan o'zaro uzviy bogliq holda amalga oshirilishi lozim. Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy tarbiya Har qanday jamiyat azal-azaldan o'zining axloq normalari va ularning talablari bilan biri- biridan ajralib turgan, ayrim holda keskin farqlangan. Bu talablar va normalardan jamiyatning mavqei, o'rni, darajasini belgilash, baholashda foydalanilgan. Axloqiy tarbiya ularga jamiyat a'zolari rioya qilishidek zarur muammolarni hal qilishda jismoniy mashqlar bilan shugullanish mashgulotlari, sport trenirovkalari, turli xil musobaqalar va ko'ngil ochish tadbirlari axloq normalarini shakllanishi, tarbiyalanishida vosita rolini hozirgi kunda ham o'ynab kelmoqda. O'zaro munosabat, muloqot, umuminsoniy qadriyatlar, millati, xalqi, davlati, shoni-shuhrati uchun qaygurish hissiyoti jismoniy tarbiya jarayonida to'gridan-to'gri tarbiyalangan. Mamlakat sportchisining axloqi - bu, millat vakili, mavjud jamiyat kishisining axloqidir. O'zbek sportchisining axloq normalari maxsus, alohida emas. Ular ham mazkur jamiyatning oddiy a'zosining axloqi normalaridan farq qilmaydi. «Sportchining axloqi» degan axloqni tuzushga urinish sharq xalqlari axloq normalaridan uzoqlashishga olib keladi. Biz qisqa fikrli, tor o'ylaydigan faqat sport bilan shugullanadigan baquvat, yaxshi xazm qilish organlariga ega bo'lganlarni emas, fikrlar doirasi keng, ma'naviy boy, kirishuvchan, tashkilotchilik qobiliyati yaxshi bo'lgan individni tarbiyalashni nazarda tutmogimiz lozim. Bu sifatlar ko'proq navqiron mamlakatimiz yoshlari uchun taaluqlidir. Sportchi va fizkulpturachilar axloqiy tarbiyasining asosiy xususiyatlari, uni jismoniy tarbiya jarayonini yo'lga qo'yilishi quyidagi yo'nalishda va shaklda bo'lishiga e'tibor qaratilmoqda: Jamoatchilik burchiga ijtimoiy munosabatda bo'lish, jamiyat ishini o'z shaxsiy ishi bilan teng qo'yish, jamiyat va davlat ishini darajasini pasaytirmaslik. O'zining jismi tarbiyasiga ongli munosabatda bo'lish, Vatan mudofaasiga doimo tayyorlik har bir jamiyat a'zosining umumiy burchiga aylangan bo'lishligi sport hayotidagi maqsadni birligi va umumiyligi barcha uchun yagona qonuniy ahamiyatga ega bo'lishligi, uni jamoa faoliyatida gavdalanishi, jamiyati jismoniy madaniyati tarixi, an'analari, millatining shoni uchun jamoaning kuchini umumlashtira bilishlik xususiyati. Mamlakat sportchisi xalqaro maydondagi galabalarning hal qiluvchi omili ekanligi, o'z xalqi, Ааоше oldidagi javobgarlik burchini his qilabilishlik xususiyati. Jamoat mulkiga (sport inshoati, undagi jihoz va anjomlarga) ijtimoiy munosabatni sport maydonlarini jihozlash va qayta jihozlash ishida ishtirok etish. Jamiyat a'zolarining axloq normalarini eng asosiy mehnatga ijtimoiy munosabatda bo'lishlikdir. Jismoniy mashqlar bilan shugullanish shugullanuvchi mehnatda, ishlab chiqarish jarayonida har tomonlama garmonik rivojlanishini amalga oshirish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Sportchini sport natijasiga erishishi mashaqqatli bo'lib, chidamli mehnatni talab qiladi. U rekordlarnigina yangilash bilan mehnat jarayoni uchun iroda, intizom, mehnat qilishga odatni shakllantiradi, mehnatni qadrlashga o'rganadi. Jismoniy madaniyat jamiyat qonunchiligiga bo'ysunishga o'rgatadi. Gimnastika, o'yinlar, sport, turizm va boshqa jismoniy mashqlar bilan shugullanish tarbiyalanuvchilardan belgilangan qoidaga, tartibga qat'iyyan rioya qilish talabini qo'yadi. Ularga bo'ysunmaslik sportchini yoki tarbiyalanuvchini umumiy maqsaddan uzoqlashtiradi. Sport faoliyati sportchi hayotini havf ostida qoldirishi - masalan, to'p uchun kurasha-yotganda o'yinchilar bir-biri bilan to'qnashib ketdi. Kimdir aybdor. Qo'pollikka javob qilgingiz keladi. Lekin sportchi axloq normalari, o'zini qo'lga olish va nizoli holatni tinch yo'l bilan hal qilish uchun lozim bo'lgan axloqiy normalar, talablarni ustun kelishi xususiyati. Gumanizm, insonni hurmat qilish, kelajak uchun, tinchlik uchun kurashishga zamin, bir- birini qo'llash, yordam berish, ayniqsa, musobaqalar davomida o'zaro o'rtoqlik yordami o'z raqiblariga nisbatan hkrmat ruhida turkiy xalqlarda o'ta yuqori bo'lganligi, mustahkam salomatlik va jisman tayyorgar-lik jamiyat a'zosining axloq normalari, irodasi va boshqa xususiyatlarni tarbiyalash xususiyatlarini shakllantiradi. 2.Jismoniy tarbiyani boshqa fanlar bilan bog'ligi, ayniqsa matematika, biologiya, fizika, fiziologiya va boshqalar. .Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati o'quv fani sifatida mutaxassislar oldiga qo'yilgan vazifalarni hal etish uchun zarur bilimlar, professional faoliyat jarayonida zaruriy ko'nikma va bilimlar bilan qurollantiradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining vujudga kelishi va rivojlanishida jamiyat taraqqiyoti va ayrim insonlarning yaxshi jismoniy tayyorgarlikka ehtiyoj tug'ilishini anglaganliklari turtki bo'ldi. Bu ehtiyoj qonuniylikni o'rganishga intilishni talab qiladi, uning asosida harbiy ish va mehnatda yuqori natijalarga erishish uchun insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish yotadi. Amaliyotning rivojlanishiga qarab muayyan nazariy holatni vujudga keltiruvchi maxsus fan yuzaga keldi. Bu fanni ikki bo'limga ajratish mumkin: • jismoniy tarbiyaning ijtimoiylik predmeti, jismoniy tarbiyani tashkillashtirishning qonuniyligi tarix, sport psixologiyasi va boshqalarning qonuniyligini o'rganuvchi maxsus gumanitar harakterdagi fandir. Jismoniy tarbiya sharoitida (dinamik anatomiya, fiziologiya, biokimyo va biomexanika, jismoniy mashqlar va boshqalar) organizmning rivojlanishi va ishlab turishining qonuniyligini o'rganuvchi biologik xarakterdagi fan. Bu fanlardan olingan umumlashtirilgan ma'lumotlar va ular asosida jismoniy tarbiyaning umumiy qonuniyatini bilish bilan jismoniy tarbiya nazariyasi shug'ullanadi. Shunday qilib, jismoniy tarbiya nazariyasi pedagogik jarayon sifatida jismoniy tarbiyaning umumiy qonuniyatini o'rganishga qaratilgan. Bu qonuniyat teng darajada aholining har qanday kontingentini jismoniy tarbiyasiga ham tegishlidir. Jismoniy tarbiya uslubiyatining o'rganish predmeti shug'ullanuvchilarning aniq yoshiga yo'naltirilgan, ularning kasbiy faoliyati, sport ixtisosligiga ega bo'lgan jismoniy tarbiyaning xususiy qonuniyatini o'rgatishdan iboratdir. Binobarin, jismoniy tarbiyaning uslublari ko'p. Pedagogik tavsiya ko'rinishida umumiy qonuniyatni amalga oshirishda uslubiyatning bu qonuniyatlari shug'ullanuvchilar va jismoniy tarbiya rahbarlari harakatlarini tasvirlashga aylanib qoladi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati barcha sport-pedagogika fanlari bilan mustahkam bog'langan holda ishlab chiqilgan umumiy qonuniyat nazariyasiga tayanadi, sport-pedagogik fanlaridan olingan aniq ma'lumotlar esa nazariyaning kelajakdagi umumlashtirish predmeti bo'lib hisoblanadi. Nazariya va uslubiyatning pedagogika bilan aloqasi jismoniy tarbiyaning birlamchi vazifasidir. Jismoniy tarbiya jarayonida o'sib kelayotgan avlodning bilim va tarbiyasi sohasida psixologiya va umumiy pedagogikaning yutuqlaridan ijodiy foydalaniladi. Jismoniy tarbiya jarayoni samarali boshqarilishini faqat shug'ullanuvchilar organizmi ishlab turishining biologik qonuniyatini muntazam hisobga olgan taqdirdagina bilish mumkin. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining mazmunini quyidagi masalalar tashkil etadi: Jismoniy tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida uning boshqa tarbiya turlari bilan aloqasi, jismoniy tarbiyaning tamoyillari, umumiy vazifasi, maqsadi bilan aniqlanadi. Mazmunida talaygina o'rinni jismoniy tarbiyaning vositalari tavsifi, uslubiy tamoyillar va harakatlarni o'rgatish uslublari, jismoniy sifatlarning rivojlanishi, jismoniy mashqlar bilan o'rgatish jarayonining tuzilishi, shuningdek, jismoniy tarbiya uslubining xususiyati, jumladan, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar sport mashqlari egallaydi. 3.Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy, axloqiy, estetik tarbiya. Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiyaning ham alohida vazifalari hal qilinadi va yo'lga qo'yiladi: Muomila estetikasini tarbiyalash. Gimnastika, sport, o'yinlar, turizm, yuqorida bayon etilganidek, insonning barcha xususiy tomonlarini namoyon qiladi. Sportchilarning yurish-turishi sport hayotiy jarayoni va undan tashqarida havas qilgudekdir. Chunki uning asosida sharq xalqlari axloq norma-lari yotadi. Yomon muomala estetikaga zid deb baho beriladi. Inson gavdasining ko'rinishi, shakli-shamoyilini ta'minlanadi. Jismonan garmonik rivojlangan odam gavdasi-ning chiroyliligi, soglikning hayotiy qobiliyatlarining yaxshi-ligi belgisidir. Chernishevskiy: «inson go'zalligi haqida gapirar ekanmiz, uning tarkibiy qismi shuni belgilaydiki, bizda u ajoyib taassurot qoldiradi. Unda hayot namoyon bo'ladi, biz uni tushunamiz», - degan edi. V.V. Gorinevskiy esa: «go'zallik baxtga qarshi soglik bilan qarama-qarshilikda emas, nosoglik esa, aksincha, norma-dan chetga chiqiboq, go'zallik tushunchasini buzadi», - degan edi. Go'zallikni qabul qila bilish qobiliyatini, sport texnikasi, harakatlar nafisligi ifodasida yashirin go'zallikni his qila olishni tarbiyalash yotadi. Harakat texnikasi go'zallik, harakat nafosati, uning mazmunini ifodalashning o'zi ham go'zal. Jismoniy tarbiya jarayonida foydalanilayotgan harakat faoliyati bir-biriga o'xshash emas. Lekin ularning har biri - yugurishning chiroyliligi, balandlikka sakrash, rekord ogir-likni ko'tarishi texnikasi, gimnastika snaryadlarida «ishlash mahorati»-hammasi go'zal. Futbol maydonidagi o'yinga qarab baho berish: «chiroyli o'yin bo'ldi», «o'yin juda qiziqarli chiqdi», «jamoa hujum paytida to'p bilan muomala san'atining yuqoriligini chiroyli namoyish qildi» deb va hokazolar. Sportdagi harakat go'zalligini tushunish tomoshabin yoki shugllanuvchiga huzur bahsh etadi. Sport kurashida go'zallikni, chiroylilikni ko'ra olsak, bu bizning estetik didimizni, saviyamizni darajasini ko'rsatadi. Boksga estetik sport turi emas, deb baho beradilar. Bu mulohaza to'grimi? Yuqori texnik tayyorgarlikka ega bo'lgan bokschilar harakati olam-olam zavq beradi. Qolaversa ruhiy, axloqiy, jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, namoyon qiladi. Yaxshi bokschi mard, irodali, botir bo'lishi amaliyotdan aniq. Did bilan tushunib, tomosha qila olishni o'zi estetik zavq beradi, uni tarbiyalaydi. Takomillashgan harakat texnikasi, avtomatizm darajasidagi harakat ko'nikmasiga ega bo'lgan sportchi yoki fizkulpturachilar harakat faoliyatini erkin, ravon, keraksiz kuch sarflashlarsiz, keraksiz harakat-larsiz bajaradilar. 4.Pedagogika, psixologiya, inson umrini yosh davrlarining fiziologiyasi va jismoniy tarbiya psixologiyasi haqida ma'lumotlarga ega qilish. Jismoniy tarbiya o'qituvchilari va sport turlari bo'yicha murabbiylarni har tomonlama etuk shaxslar qilib tarbiyalashda sport psixologiyasi fanining ham o'ziga xos urni bor. Jismoniy tarbiya va sportda shaxs faoliyatini o'rganish, ya'ni ijtimoiy, ongli, amaliy, idrok etuvchi, umumlashtiruvchi, yaratuvchi, o'zgartiruvchi, hayajonlanuvchi, o'zini va boshqa odamlarni va qaerda mumkin bo'lsa faoliyat sharoitlarini boshqaruvchi mavjudod sifatida odamni faoliyatini o'rganish ongi va faoliyati yaxlitligi, shaxsiy yondoshish, printsiplariga hamda tarixiylik va rivojlanish tamoyillariga asoslanadi. Ana shu tamoyillarga binoan shaxs uning yashash sharoitlari, faoliyati umumiy va aniq sharoitlari (ushbu holatda jismoniy tarbiya va sport) uning psixikasi rivojlanadigan, takomillashadigan, o'zgaradigan, shaxsning psixik to'zilishi yaratiladigan ijtimoiy- tarixiy jarayoni, odam ijtimoiy rivojlanish faol namoyondasi sifatida o'zi ishtirok etadian jarayonning sub'ekti sifatida qaraladi. Fan sifatida psixologiyaning, jumladan sport psixologiyasining vazifasi inson (shug'ullanuvchi sportchi (o'quvchi, bolalar) ruxiy xayotining asosiy qonuniyatlarini o'rganishdan iboratdir. Har bir jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi bu qonuniyatlarni bilishi zarur. Sport psixologiyasini o'rganish jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi o'zidan boshqa kishilarni, ya'ni shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi, bolalarni) tushunishga, ularning ruxiy xolatlarini xisobga olgan xolda ish ko'rishiga, shug'ullanuchi sportchini (o'quvchi, bolani) ijobiy, salbiy xususiyatlarini, ularning o'zlariga xos bo'lgan individual jixatlarining kay yusinda va nima sababdan yuzaga kelishini ko'ra olishiga, tevarak-atrofini kurshab olgan boshqa odamlar bilan alo.a urnatishiga yordam beradi. Bu fanni jiddiy o'rganishga kirishgan har bir kishi o'zining ham kuchli, ham zaif tomonlarini ko'ra oladi, o'z ustida ishlash imkoniyatlariga ega bo'ladi, o'zining ijobiy sifatlarini yanada yaxshilashga, nuksonlarini esa yukota olishga o'rganadi. Sport psixologiyasi bo'lajak jismoniy tarbiya o'qituvchilari, sport turlari bo'yicha murabbiylar, jismoniy tarbiya harakati tashkilotchilarining psixologik ta'limi tarkibiy kismidir. U jismoniy tarbiya va sport bo'yicha mutaxassislarni tayyorlashda hamda malakasini oshirish fakultetlari, kurslari va seminarlarida ham majburiy fanlardan biridir. Cport psixologiyasining ahamiyati birinchi navbatda u umumiy psixologiya va ijtimoiy fanlar tuplami bilan birgalikda talabalarda insonparvarlik dunyokarashni, ma'naviylikni, ishonchini, vatanga sadokatini shakllantirishga, ularning kasbiy-pedagogik yo'nalishlarini shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek talabalarni o'zining bo'lajak kasbiy maktablarida jismoniy tarbiya o'qituvchisi, sport turlari bo'yicha o'quv yurtlari o'qituvchilari, murabbiy, jismoniy tarbiya va sport tashkilotchilari maxoratlari asoslarini egallab olishlari bilan o'zviy bog'likdir. Bu fan bo'yicha o'quv kursi jismoniy tarbiya, sport mashqlari, sport musobaqalari psixologiyasi psixologik asoslari bilan talabalarni boy etadi, bu bilimlarini o'quv muassasalarida (maktabgacha bo'lgan muassasalar, umum o'rta maktab, akademik litsey va kasb-xunar qollejlarda) darsni tashkil etish yoki sport tugaraqlarida, sektsiyasida mashqlar mashg'ulotlarida amaliy masalalarni xal etishda, sportchilarni (o'quvchi va bolalarni) va jamoalarni musobaqalarga psixologik tayyorlashda, sportchilar hamda komandalarning psixik xolatlari va faoliyatlarini boshqarishda foydalanish malakasi bilan qurollantiradi. Sport psixologiyasi soxasidagi bilimlarni egallab, talabalar jismoniy tarbiya va sport mashg'ulotlari jarayonida shug'ullanuvchilarni kuzatishga, ularning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlashga o'rganadilar, bu individual yondoshishni amalga oshirish ayniqsa, sportda juda muximdir. Talabalar ilmiy va ilmiy-amaliy tadkikotlar ko'nikmalarini egallaydilar, bu jismoniy tarbiya va sport soxasidagi pedagog uchun ayniqsa, muximdir, chunki uning faoliyatini o'zi uning tadkikotchi-tajriba utkazuvchi bo'lishini talab etadi. Nixoyat jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi bilimlari bilan qurollanganlik turli sport turlari bo'yicha terma jamoalarga xizmat ko'rsatuvchi kompleks ilmiy guruhlar tartibida bo'lajak murabbiylar muvaffaqiyatli faoliyatining zarur sharti hisoblanadi. Shuningdek psixologik bilimlarni o'zlashtirish xizmat va uquv faoliyatida yordam beradi, ya'ni yaxshiroq tushunish, esda olib Qolish, diqqat, fikrlash faoliyatining shart-sharoitlarini ochib ko'rsatadi. Odamning ruxiy hayotini aks ettiruvchi adabiyot, til, tarix va boshqa ijtimoiy fanlarni o'rganishda psixologiyaning ahamiyati kattadir. «Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi» fani ma'lumotlaridan Sport pedagogikasinin barcha fanlarida, ya'ni, «Sport mashg'ulotlari nazariyasi», «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi» fanlarida keng foydalaniladi. Shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) psixologik xususiyatlarini bilmasdan turib, ularni uqitish va tarbiyalash ishlarini yaxshi yo'lga qo'yib bo'lmaydi. Qisqacha qilib aytganda sport psixologiyasining maqsadi jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi mehnatini engillashtirish va takomillashtirishdir. Sport trenirovkasi va jismoniy tayyorgarlik mashg'ulotlarini risoladagidek tashkil etish hamda olib borish, jismoniy tarbiya va sport faoliyatida goyaviy-irodaviy sifatlarni shakllantirishni ta'minlaydi. Shuningdek bunday sifatlarni shakllantirish umuman shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) hamda jamoalardagi (komandalardagi) intizomning holatiga ham bog'lik bo'ladi. Tajribali jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi ta'lim va tarbiya jarayonini tashkil etishda o'z sinflaridagi (guruxlaridagi) ruhiy holatni e'tibor-ga olgan holda u yoki bu shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) ongiga qanday ta'sir o'tkazishni bilishadi, Bilim, ko'nikma va malakalar-ni egallashning qonuniyatlarini, insonni tulaqonli shaxe qilib kamol toptirish yo'llarini bilmagan jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi, tarbiyachilar tajribasizliklari munosabati bilan maqsad moe kelmaydi natijada jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi xatoliklarga yo'l qo'yishadi. Bunday vaziyatda olingan natijalar qo'yilgan bunday nomutanosiblikning sababini bilmaydi, natijada o'zi olib borayotgan ta'lim-tarbiya ishidagi kamchiliklarni to'zata olmaydi. O'qitish (o'rgatish) va tarbiyalash murakkab jarayon bo'lib, u shug'ullanuvchi sportchi (o'quvchi va bolalar) ongiga shunday ta'sir etishni nazarda tutadiki, toki ular jismoniy tayyorgarligini (umumiy va maxsus), mashklanish (trenirovka), musobaqalashish jarayonlarini muvaffaqiyatli olib borishlari uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirsinlar. Shunday ta'sir ostida ularda yana onglilik - faollilik bilan, sportchining burchiga sadoqatli va Vatani uchun mas'uliyat hissi kabi sifatlar shakllanadi. Ta'limiy va tarbiyaviy ta'sir eng avvalo insonning ruhiyatiga, ongiga qaratilgan bo'ladi, Bunday ta'sirni to'g'ri tashkil etish uchun inson ruhiyatini yaxshi bilish kerak. Inson ruhiyati uning sezgilarida, idrokida, xotirasida, hayolida, tafakkurida va xokazolarida namoyon bo'ladi. Kundalik bulib har birimiz o'zga kishilar ruxiy faoliyati namoyon bo'lishini kuzatamiz va baholaymiz. Masalan, kimningdir aqliga, xotirasiga, jismoniy kobiliyatiga (kuch, tezkorlik chakkonlik chidamlilik egiluvchanlik), hayolot olamiga qoyil qolamiz, tasanno aytamiz, yoki aksincha, o'zgalardagi, ba'zan esa o'zimizdagi tez unutuvchan-lik parishonxotirlik kabi sifatlarni qoralaymiz. Jismoniy tarbiya va sport faoliyati, ayniqsa, sport faoliyati murakkab va Qiyin faoliyatlardan biri hisoblanadi. Buning sababi ushbu faoliyat shug'ullanuvchisiga tushadigan jismoniy va ruxiy zuriqishgagina bog'lik bo'lmasdan, shuningdek shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) jismoniy mashqlar texnika va taktikasi hamda sport anjomlari bilan bir vaqtda faoliyat yuritishi bilan belgilanadi. Psixologiya nukryui nazaridan faoliyat - bu turli vositalardan foydalanish orqali mavjud extiyojlarni qondirishga yo'naltirilgan xatti-xarakatlar tizimidan iborat. Jismoniy tarbiya va sport faoliyatida amalga oshirish vositalari (jismoniy tarbiya mashqlari, tabiatning sog'lomlashtiruvchi kuchlari (suv, xavo, quyosh), gigienik omillarning (shaxsiy va jamoat) hamda shu jarayon ishtirokchilari shug'ullanuvchi sportchining (o'quvchi va bolalarning) amal q iladigan Davlat me'yorlari: Jismoniy tarbiya dasturi me'yorlari, «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus testlari, (razryadli sportchilar me'yorlari)ning o'ziga xosligi bilan ajralib turadi. Har bir inson o'zining ichki olamiga, psixologiya tushunchasi bilan aytganda individual-psixologik xususiyatlariga ega. Shug'ullanuvchi sportchilar (o'quvchi va bolalar) bilan ishlaganda ushbu xususiyatlarni o'rganishi hamda o'z faoliyatida ularga tayanishi lozim. Bundan tashqari, sport turlari bo'yicha jamoa ham o'zining ijtimoiy-psixologik tabiatiga va tarkibiga ega bo'lib, ular ham o'ziga xos qonuniyatlarga asoslanib rivojlanadi. Risolada jismoniy tarbiya va sport faoliyati, shaxsiy tarkibni jismoniy tayyorgarlik jarayonida psixologik chiniqtirish kabi bir qator sport psixologiyasi nuqtai nazaridan muhim bo'lgan muammolar taxliliga katta o'rin berilgan. Fan sifatida psixologiyaning, jumladan sport psixologiyasining vazifasi inson (shug'ullanuvchi sportchi (o'quvchi, bolalar) ruxiy xayotining asosiy qonuniyatlarini o'rganishdan iboratdir. Har bir jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi bu qonuniyatlarni bilishi zarur. Sport psixologiyasini o'rganish jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi o'zidan boshqa kishilarni, ya'ni shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi, bolalarni) tushunishga, ularning ruxiy xolatlarini xisobga olgan xolda ish ko'rishiga, shug'ullanuchi sportchini (o'quvchi, bolani) ijobiy, salbiy xususiyatlarini, ularning o'zlariga xos bo'lgan individual jixatlarining kay yusinda va nima sababdan yuzaga kelishini ko'ra olishiga, tevarak-atrofini kurshab olgan boshqa odamlar bilan alo.a urnatishiga yordam beradi. Bu fanni jiddiy o'rganishga kirishgan har bir kishi o'zining ham kuchli, ham zaif tomonlarini ko'ra oladi, o'z ustida ishlash imkoniyatlariga ega bo'ladi, o'zining ijobiy sifatlarini yanada yaxshilashga, nuksonlarini esa yukota olishga o'rganadi. Cport psixologiyasi bo'lajak jismoniy tarbiya o'qituvchilari, sport turlari bo'yicha murabbiylar, jismoniy tarbiya harakati tashkilotchilarining psixologik ta'limi tarkibiy kismidir. U jismoniy tarbiya va sport bo'yicha mutaxassislarni tayyorlashda hamda malakasini oshirish fakultetlari, kurslari va seminarlarida ham majburiy fanlardan biridir. Cport psixologiyasining ahamiyati birinchi navbatda u umumiy psixologiya va ijtimoiy fanlar tuplami bilan birgalikda talabalarda insonparvarlik dunyokarashni, ma'naviylikni, ishonchini, vatanga sadokatini shakllantirishga, ularning kasbiy-pedagogik yo'nalishlarini shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek talabalarni o'zining bo'lajak kasbiy maktablarida jismoniy tarbiya o'qituvchisi, sport turlari bo'yicha o'quv yurtlari o'qituvchilari, murabbiy, jismoniy tarbiya va sport tashkilotchilari maxoratlari asoslarini egallab olishlari bilan o'zviy bog'likdir. Bu fan bo'yicha o'quv kursi jismoniy tarbiya, sport mashqlari, sport musobaqalari psixologiyasi psixologik asoslari bilan talabalarni boy etadi, bu bilimlarini o'quv muassasalarida (maktabgacha bo'lgan muassasalar, umum o'rta maktab, akademik litsey va kasb-xunar qollejlarda) darsni tashkil etish yoki sport tugaraqlarida, sektsiyasida mashqlar mashg'ulotlarida amaliy masalalarni xal etishda, sportchilarni (o'quvchi va bolalarni) va jamoalarni musobaqalarga psixologik tayyorlashda, sportchilar hamda komandalarning psixik xolatlari va faoliyatlarini boshqarishda foydalanish malakasi bilan qurollantiradi. Sport psixologiyasi soxasidagi bilimlarni egallab, talabalar jismoniy tarbiya va sport mashg'ulotlari jarayonida shug'ullanuvchilarni kuzatishga, ularning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlashga o'rganadilar, bu individual yondoshishni amalga oshirish ayniqsa, sportda juda muximdir. Talabalar ilmiy va ilmiy-amaliy tadkikotlar ko'nikmalarini egallaydilar, bu jismoniy tarbiya va sport soxasidagi pedagog uchun ayniqsa, muximdir, chunki uning faoliyatini o'zi uning tadkikotchi-tajriba utkazuvchi bo'lishini talab etadi. Nixoyat jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi bilimlari bilan qurollanganlik turli sport turlari bo'yicha terma jamoalarga xizmat ko'rsatuvchi kompleks ilmiy guruhlar tartibida bo'lajak murabbiylar muvaffaqiyatli faoliyatining zarur sharti hisoblanadi. Shuningdek psixologik bilimlarni o'zlashtirish xizmat va uquv faoliyatida yordam beradi, ya'ni yaxshiroq tushunish, esda olib Qolish, diqqat, fikrlash faoliyatining shart-sharoitlarini ochib ko'rsatadi. Odamning ruxiy hayotini aks ettiruvchi adabiyot, til, tarix va boshqa ijtimoiy fanlarni o'rganishda psixologiyaning ahamiyati kattadir. «Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi» fani ma'lumotlaridan Sport pedagogikasinin barcha fanlarida, ya'ni, «Sport mashg'ulotlari nazariyasi», «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi» fanlarida keng foydalaniladi. Shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) psixologik xususiyatlarini bilmasdan turib, ularni uqitish va tarbiyalash ishlarini yaxshi yo'lga qo'yib bo'lmaydi. Qisqacha qilib aytganda sport psixologiyasining maqsadi jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi mehnatini engillashtirish va takomillashtirishdir. Sport trenirovkasi va jismoniy tayyorgarlik mashg'ulotlarini risoladagidek tashkil etish hamda olib borish, jismoniy tarbiya va sport faoliyatida goyaviy-irodaviy sifatlarni shakllantirishni ta'minlaydi. Shuningdek bunday sifatlarni shakllantirish umuman shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) hamda jamoalardagi (komandalardagi) intizomning holatiga ham bog'lik bo'ladi. Tajribali jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi ta'lim va tarbiya jarayonini tashkil etishda o'z sinflaridagi (guruxlaridagi) ruhiy holatni e'tibor-ga olgan holda u yoki bu shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) ongiga qanday ta'sir o'tkazishni bilishadi, Bilim, ko'nikma va malakalar-ni egallashning qonuniyatlarini, insonni tulaqonli shaxe qilib kamol toptirish yo'llarini bilmagan jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi, tarbiyachilar tajribasizliklari munosabati bilan maqsad moe kelmaydi natijada jismoniy tarbiya o'qituvchisi va sport murabbiyi xatoliklarga yo'l qo'yishadi. Bunday vaziyatda olingan natijalar qo'yilgan bunday nomutanosiblikning sababini bilmaydi, natijada o'zi olib borayotgan ta'lim-tarbiya ishidagi kamchiliklarni to'zata olmaydi. O'qitish (o'rgatish) va tarbiyalash murakkab jarayon bo'lib, u shug'ullanuvchi sportchi (o'quvchi va bolalar) ongiga shunday ta'sir etishni nazarda tutadiki, toki ular jismoniy tayyorgarligini (umumiy va maxsus), mashklanish (trenirovka), musobaqalashish jarayonlarini muvaffaqiyatli olib borishlari uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirsinlar. Shunday ta'sir ostida ularda yana onglilik - faollilik bilan, sportchining burchiga sadoqatli va Vatani uchun mas'uliyat hissi kabi sifatlar shakllanadi. Ta'limiy va tarbiyaviy ta'sir eng avvalo insonning ruhiyatiga, ongiga qaratilgan bo'ladi, Bunday ta'sirni to'g'ri tashkil etish uchun inson ruhiyatini yaxshi bilish kerak. Inson ruhiyati uning sezgilarida, idrokida, xotirasida, hayolida, tafakkurida va xokazolarida namoyon bo'ladi. Kundalik bulib har birimiz o'zga kishilar ruxiy faoliyati namoyon bo'lishini kuzatamiz va baholaymiz. Masalan, kimningdir aqliga, xotirasiga, jismoniy kobiliyatiga (kuch, tezkorlik chakkonlik chidamlilik egiluvchanlik), hayolot olamiga qoyil qolamiz, tasanno aytamiz, yoki aksincha, o'zgalardagi, ba'zan esa o'zimizdagi tez unutuvchan-lik parishonxotirlik kabi sifatlarni qoralaymiz. Jismoniy tarbiya va sport faoliyati, ayniqsa, sport faoliyati murakkab va Qiyin faoliyatlardan biri hisoblanadi. Buning sababi ushbu faoliyat shug'ullanuvchisiga tushadigan jismoniy va ruxiy zuriqishgagina bog'lik bo'lmasdan, shuningdek shug'ullanuvchi sportchini (o'quvchi va bolalarni) jismoniy mashqlar texnika va taktikasi hamda sport anjomlari bilan bir vaqtda faoliyat yuritishi bilan belgilanadi. Psixologiya nukryui nazaridan faoliyat - bu turli vositalardan foydalanish orqali mavjud extiyojlarni qondirishga yo'naltirilgan xatti-xarakatlar tizimidan iborat. Jismoniy tarbiya va sport faoliyatida amalga oshirish vositalari (jismoniy tarbiya mashqlari, tabiatning sog'lomlashtiruvchi kuchlari (suv, xavo, quyosh), gigienik omillarning (shaxsiy va jamoat) hamda shu jarayon ishtirokchilari shug'ullanuvchi sportchining (o'quvchi va bolalarning) amal q iladigan Davlat me'yorlari: Jismoniy tarbiya dasturi me'yorlari, «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus testlari, (razryadli sportchilar me'yorlari)ning o'ziga xosligi bilan ajralib turadi. Har bir inson o'zining ichki olamiga, psixologiya tushunchasi bilan aytganda individual-psixologik xususiyatlariga ega. Shug'ullanuvchi sportchilar (o'quvchi va bolalar) bilan ishlaganda ushbu xususiyatlarni o'rganishi hamda o'z faoliyatida ularga tayanishi lozim. Bundan tashqari, sport turlari bo'yicha jamoa ham o'zining ijtimoiy-psixologik tabiatiga va tarkibiga ega bo'lib, ular ham o'ziga xos qonuniyatlarga asoslanib rivojlanadi. Risolada jismoniy tarbiya va sport faoliyati, shaxsiy tarkibni jismoniy tayyorgarlik jarayonida psixologik chiniqtirish kabi bir qator sport psixologiyasi nuqtai nazaridan muhim bo'lgan muammolar taxliliga katta o'rin berilgan. Asosiy darsliklar va o'quv qo'llanmalar Саломов Р.С. Спорт машгулотнинг назарий асослари - Тошкент., Уз ДЖТИ, 2005 йил - 238 б. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., "Iqtisod -moliya" 2008 yil - 300 b. Матвьев Л.П. Теория и методика физического воспитание Москва - 2005 г. Qo'shimcha adabiyotlar Гончарова О.В. Ёш спортчиларнинг жисмоний кобилиятларини ривожлантириш Тошкент., Уз ДЖТИ, 2005 й - 171 б. Абдуллаев А., Хонкелдиев Ш. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси Тошкент., УзДЖТИ, 2005 йил - 300 б. Xorijiy adabiyotlar Bcunen G., Claessens A., Lefere J., Ostyn M, Reuson R., Simons J. So-matotype as related to age peak velosity in height, weight and static strength in boys // Hum. Biol.- 1987.- №4.- P. Domann G., Domann D., Hagy B. How to teach your baby be physically " supperb.- Garden City Park, New York.- 1994. Elektron ta'lim resurslari www.tdpu.uz www.pedagog.uz www.ziyonet.uz Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|