2. Ta’limda innovatsion va texnologik yondashuvning mazmun-mohiyati
Yangi munosabatlarning o`ziga xos jihati an’anaviy ta’limdagidan farq qilib,
o`quvchi-talabalarning mustaqilligi va o`quv faoliyatini taqiqlamasdan, balki
belgilangan maqsadga yo`naltirish, o`quv faoliyatini hamkorlikda tashkil etish,
ularni faoliyatga ongli ravishda yo`llash, biror-bir faoliyatni buyruq orqali amalga
oshirmasdan, balki samarali tashkil etish orqali o`quvchi-talabalarda fan
asoslarini o`rganishga bo`lgan qiziqishlarini orttirish, shaxsning ehtiyoji,
qiziqishi va imkoniyatlarini chegaralamasdan erkin tanlash huquqini berish
sanaladi.
Pedagogik texnologiya texnologik yondashuvga asoslanadi. Texnologik
yondashuv deganda tayyor mahsulot (ishlab chiqarish texnologiyasiga o`xshash)
olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo`llaniladigan usul va metodlar
to`plami tushunilib, qo`yilgan maqsadlarga erishishda kutilgan natijalarni
kafolatlaydigan usul metodlari majmuasi tushuniladi. Agar metod bilish yo`li,
tadqiqot yo`li yoki biror faoliyatdagi ma’lum amaliyot va nazariy bilimlar
sohasini egallashni harakatlar, usullar majmuasi deb tushunsak, pedagogik
texnologiyaning ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim-tarbiya jarayonlari,
vositalari, shakl va metodlari majmuasini anglatadi.
Pedagogik texnologiyani an’anaviy o`qitish metodikasidan farqlovchi
belgilari ko`p. Pedagogik texnologiya an’anaviy metodikadan, avvalo
,maqsadlarning qo`yilishi va unga erishishi bilan farqlanadi. Pedagogik
texnologiya usuli tarkibiy qismiga ta’limning umumiy maqsadlari (o`qituvchi va
talabaning maqsadlari)ni ishlab chiqish, ta’lim maqsadlarini nazorat (test)
topshiriqlarida o`tkazish, maqsadga erishish usullari kiradi.
Loyihalashtirish
faoliyati
o`quvchi-talabalar
bilan
ishlashni
tashkillashtirishning eng ommabop shakllaridandir. Loyihalash metodi –
o`qitishning tashkillashtirilishi bo`lib, o`quvchi-talabalar rejalashtirish va amaliy
11
vazifalarni bajarishlari orqali loyiha ko`rinishida bilim oladi. Loyihalashtirish
metodini qo`llash natijasida loyiha (proyekt) ko`rinishidagi bilim o`zlashtiriladi.
O`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi hamkorlik
pedagogikasiga tayanib, talabalarning birgalikda ta’lim olishlari amalga
oshiriladi. Talabalarni hamkorlikda ta’lim olishlari, ta’lim jarayonlarini
loyihalashtirish, talabalar bilan ishlashni loyihalashtirish kabilar zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning asosiy metodlari hisoblanadi.
O`quv-tarbiya jarayonida vujudga kelgan yangi pedagogik munosabatlar
mazkur jarayonda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo`llashni taqozo etadi.
Pedagogika fani va amaliyotida turli xil yondashuvlar qo`llaniladi. Ular og`zaki,
ko`rgazmali, tadqiqiy, izlanuvchan, tizimli, funksional, kompleks, texnologik,
faoliyatli yondashuvlardir.
O`quv-tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy qilish
pedagogdan ijobiy ishlashni talab etadi. Pedagog o`zida unga yordam beruvchi
tashqi imkoniyatlar, ya’ni, nazariy-amaliy, o`quv qurollari va vositalari
mavjudligi haqida to`liq ma’lumotlarga ega bo`lishi kerak. Pedagog o`zidagi
mavjud ma’lumot va imkoniyatlar asosida qaralayotgan ta’lim yo`nalishi
bo`yicha ma’lumotlar hamda ilg`or o`qitish uslublarini ko`zlagan maqsadga
yo`naltirish qobiliyatiga ega bo`lishi lozim.
Pedagogda shakllangan bilim, ko`nikma, malaka, o`qitish vositalari,
zamonaviy pedagogik texnologiyalar imkoniyatlarini maqsadga muvofiq
yo`naltira olish qobiliyatlari mavjud bo`lib, u davlat ta’lim standartlari asosida
ta’lim oluvchiga aniq maqsadini belgilab beradi. Bu esa, o`z navbatida,
pedagogik texnologiyalarni qo`llash rejasini ishlab chiqishga, ya’ni vazifalarini
belgilab olishga olib keladi. Belgilangan maqsad va vazifalarni e’tiborga olgan
holda ta’limning harakatchan modeli yaratiladi. Modelni ishlab chiqish asosan
tizimli yondashuv uslubi, maqsadlar tizimini yaratish va unga erishish ketma-
ketligiga asoslangan holda olib boriladi. Ta’lim modelini yaratish zamonaviy
ta’lim texnologiyasining asosiy talablaridan biridir.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» pedagogga raqobatbardosh kadrlar
tayyorlash yuzasidan zamonaviy talablar majmuini belgilab beradi. Bir-biriga
bog`liq bo`lgan talablarning majmui, pedagogning umumlashtirilgan modelini
tashkil etadi. Umumlashgan modelga muvofiq asosiy talablar quyidagilardan
iborat, ya’ni:
−
pedagogning ta’lim berish mahorati;
−
pedagogning tarbiyalay olish mahorati;
−
ta’lim-tarbiya jarayonida inson omilini ta’minlovchi shaxs fazilati;
−
ta’lim oluvchilarning bilimlarini xolisona baholay olish va nazorat
qila olish mahorati.
Bugungi kunda O`zbekistonda jahon ta’lim maydoniga kirishga
yo`naltirilgan yangi ta’lim tizimi qaror topmoqda. Bu jarayon bilan bir vaqtda
pedagogik o`quv-tarbiya jarayonining nazariyasi va amaliyotida sezilarli
o`zgarishlar sodir bo`lmoqda. Ta’limdagi yondashuvlar tarkibi o`zgarmoqda va
12
boshqacha munosabatlar, pedagogik mentalitetlar o`rnatilmoqda. Ta’lim tizimi
yangi axborotlar bilan ishlash qobiliyati ijodiy yechimining ta’lim dasturini
individuallashtirishga qaratilishi bilan boyitilmoqda.
Ta’lim – pedagogik jarayonning muhim tarkibi bo`lib, o`quvchi-talaba bilan
o`qituvchi (pedagog) ning shaxsga yo`naltirilgan o`zaro munosabatlari
hisoblanadi. Ijtimoiy bilimga teng bo`lgan pedagogik texnologiyalarning tashkil
topishida fanning roli ortib bormoqda.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning psixologik-pedagogik nuqtayi
nazardan takomillashuvining asosiy yo`nalishlari quyidagilar bilan ifodalanadi:
−
o`quvchi-talabaning yodlashdan eslab qolish funksiyasiga o`tishi,
ya’ni
o`zlashtirilganini ishlatish imkonini beruvchi aqliy rivojlanish jarayoniga o`tishi;
−
o`rtacha
o`quvchi-talabaga
yo`naltirilganlikdan
o`qitishning
tabaqalashgan
va individuallashtirilgan dasturlariga o`tish;
−
o`quvchi-talabaning tashqi motivasiyasidan ichki ma’naviy tartibga
o`tish.
Ta’limda zamonaviy didaktika va ta’lim tarkiblarining samaradorligini
oshirish, yangi g`oya va texnologiyalarning ilmiy ishlab chiqilishi va amaliy
asoslanishiga o`tilmoqda. Bunda har xil pedagogik tizim bilan o`qitish
texnologiyalari o`rtasida bog`liqlik, amaliyotda davlat ta’lim tizimining yangi
shakllarining aprobasiyasi, hozirgi zamon sharoitida o`tmishning pedagogik
tizimlarini qo`llash muhim hisoblanadi.
Pedagogik texnologiya paydo bo`lgunga qadar boshqa masalalar qatorida
murakkab qurilma va jarayonlar o`rganiladigan ta’lim tizimi doirasida aynan
ta’lim jarayonini yetarlicha samarali loyihalash qoidasi ishlab chiqilmadi. Bu
bo`shliqni pedagogik texnologiya pedagogning loyihalashtirilgan o`quv
jarayoniga ijodiy yondashuvi uchun keng o`rin qoldirgan holda to`ldiradi.
Pedagogik texnologiyaning o`ziga xos tomoni shundan iboratki, unda o`quv
maqsadlariga so`zsiz erishish o`quv jarayonida loyihalashtiriladi va amalga
oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, yuzakilikda emas, balki
rejalashtirilgan natijani amalga oshirish imkonini beruvchi konstruktiv,
ko`rsatmali sxemada o`z ifodasini topadi.
Maqsadga yo`naltirilganlik, jarayon natijalarining tashxisli tekshiruvi o`quv
jarayonining barcha qirralarini qayta ishlab chiqish davriga mujassamlashtirish
imkonini yaratadi. U asosan o`z ichiga quyidagilarni oladi:
−
ta’limda umumiy maqsadning qo`yilishi;
−
tuzilgan umumiy maqsaddan aniq maqsadga o`tish;
−
o`quvchi-talabalarning
bilim
darajalarini
dastlabki
(tashxisli)
baholash;
−
bajariladigan o`quv ishlari majmuasi (bu bosqichda teskari bog`lanish
asosida zudlik bilan ta’lim jarayoniga tuzatish kiritish bo`lishi lozim);
13
−
natijani baholash.
O`quv maqsadlarining to`liq standartlashtirilishining me’yori quyidagicha
bo`lishi mumkin:
a) yuqori, ammo mutlaq emas;
b) mutlaq.
Birinchi holatda maqsadning murakkabligi tufayli uni to`liq kuzatuvchan
xatti-harakatlar turiga aylantirish imkonini bermaydi, davr to`laligicha qayta
ishlab chiqilmaydi. Ikkinchi holatda konveyrli jarayon bo`lgan ta’limning
reproduktiv turi bilan ish yuritiladi.
O`quv jarayonining barcha bosqichlarida butun tizimning asosiy texnologik
jihati – o`quv jarayonining so`nggi natijalariga yo`naltirilganligini kuzatish
mumkin.
Umumiy ko`rinishda pedagogik texnologiya tarkibiga quyidagilar kiradi:
−
identifikasiyalangan o`quv maqsadlarini ishlab chiqish;
−
o`quv maqsadlari taksonomiyasi;
−
o`quv maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga aylantirish;
−
maqsadga erishish usullari;
−
erishilgan o`quv maqsadlarini baholash.
Pedagogik texnologiyani tushunishning asosiy yo`li aniq belgilangan
maqsadlarga qaratilganlik, ta’lim oluvchi bilan muntazam o`zaro aloqani
o`rnatishdir. O`zaro aloqa pedagogik texnologiya asosini tashkil qilib, o`quv
jarayonini to`liq qamrab oladi. O`qituvchi (pedagog) o`z oldiga o`quvchi-
talabalar o`quv materialining mazmunini tushunib, o`zlashtirib, ma’lum
bilimlarni egallab, amaliyotda qo`llashga o`rgansin degan maqsadni qo`yadi.
Pedagogik maqsadga erishganlik yoki erishmaganlikni bilishning aniq vositalari
bo`lgandagina, o`qituvchi (pedagog) o`zining mehnati samarali ekanligiga va
tanlagan metodlari maqsadga muvofiqligiga yoki aksincha, samarasiz ekanligiga
ishonch hosil qilishi mumkin.
M.V.Klarin fikri bo`yicha o`qituvchi (pedagog)lar tomonidan maqsadlarni
belgilashning o`ziga xos usullari quyidagicha:
1. O`quv materialining rejasidan kelib chiqib, maqsadni belgilash.
2. Maqsadni o`qituvchi (pedagog) faoliyati orqali aniqlash.
3. O`quvchi-talabaning intellektual, emotsional, shaxsiy rivojlanish ichki
jarayonlari va qonuniyatlari orqali o`quv maqsadini qo`yish.
O`qitishning maqsadi ta’lim mazmuni, o`qituvchi (pedagog)ning yoki
o`quvchi-talabaning faoliyati orqali belgilash ta’limda kutilayotgan natijalar
haqida aniq taassurotga ega bo`lishga imkon bermaydi.
Umuman olganda, ta’lim jarayonida vazifalarni o`lchash, aniqlash, o`qitishni
qayta takrorlash imkoniga ega bo`lish uchun har bir maqsadga erishish mezonini
14
bilish kerak, ya’ni ta’lim maqsadi shunday qo`yilishi kerakki, unga erishganlik
haqida aniq xulosa chiqarish mumkin bo`lsin.
Mashg`ulot mazmuni deganda, talaba o`qitish jarayonida egallashi lozim
bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar hajmi hamda xarakteri tushuniladi.
Mashg`ulot mazmunini loyihalashga kirishilganda pedagogik tizimning birinchi
elementi - maqsad bilan o`zaro farqlanadigan tomonlarini hisobga olish kerak
bo`ladi.
Pedagogik tizimning maqsadini belgilashda, uning talabalar o`rganishi
lozim bo`lgan ro`yxati keltiriladi va ular mashg`ulot maqsadini aniqlash uchun
xizmat qiladi. Mashg`ulot mazmunini saralashda ma’lumotlarning umumiy
hajmidan asosiy qismi ularga yetkaziladi. Dasturda mashg`ulot materiallari
tushunarli tarzda berilishi muhim. Buning uchun u ma’lum murakkablik
darajasida bayon etiladi. Shu boisdan didaktikada “oddiydan murakkablikka”
qoidasi mavjud. Bu qoidaga mashg`ulot mazmunini izchil va ketma-ket
yoritishda rioya qilinadi.
Dastur o`qitish darajasi ilmiy-nazariy va siyosiy jihatdan qanday bo`lish
kerakligini, talabalarda dunyoqarashning qaysi qirralarini shakllantirish
zarurligini ko`rsatsa, darslik bu muammolarni aniq tushuntirib beradi. Mashg`ulot
mazmuni ma’lum qonuniyatlar asosida didaktik tayyorlanmas ekan, uni
belgilagan vaqt davomida egallash murakkab kechadi, ba’zan bu mazmun
talabalarning o`zlashtirish qobiliyatiga mos kelmay qoladi. Shuning uchun
ularning bilimlarni egallashini osonlashtirish maqsadida mashg`ulot mazmuniga
nimadir kiritish yoki pedagogik texnologiya to`plagan boshqa bir usullarni taklif
etish kerak bo`ladi.
Dostları ilə paylaş: |