|
Journal of new century innovationsJOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS60-67JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS
http://www.newjournal.org/
Volume–27_Issue-6_April_2023
63
o‘zgaruvchilar. Model ekzogen o‘zgaruvchilardan birining o‘zgarishi endogen
o‘zgaruvchilarga qanday ta’sir etishini ko‘rsatadi.
Har qanday model (nazariya, tenglama, grafik) real borliqning sodda va abstrakt
ko‘rinishi hisoblanadi, chunki tadqiqot o‘tkazishda barcha elementlarni bir vaqtning
o‘zida barchasini hisobga olish mushkul masala hisoblanadi. Shuning uchun har
qanday makroiqtisodiy modelni absolyut deb hisoblash mumkin emas. Bunday
makroiqtisodiy modellar barcha mamlakatlar uchun bir vaqtning o‘zida bir xil to‘g‘ri
javob berish imkonini bermaydi. Ammo bunday «umumiylashtirilgan» modellar orqali
bandlik, ishlab chiqarish, inflatsiya, investitsiya, iste’mol, foiz stavkasi, valuta kursi
kabi ichki (endogen) iqtisodiy ko‘rsatkichlarni boshqarishning kompeks muqobil
usullari aniqlanadi.
Doiraviy oqimlar (aylanishlar)modeli. Bozor tizimida noyob ne’matlar
muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida echiladi: - optimallashtirish tamoyili -
har bir faoliyatdan va resurslardan foydalanishdan maksimal foyda olish;
-
alternativ xarajatlar tamoyili - noyob resurslardan foydalanish yo‘nalishlarining
barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali.
Iqtisodiy sub’ektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko‘ra o‘z maqsadlariga
erishishi uchun xo‘jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan
iboratki, iqtisodiy sub’ektlar berilgan resurslardan foydalanishdan olinadigan
natijalarni maksimallashtiradi yoki ma’lum natijalarni olish uchun xarajatlarni
kamaytiradi.
Modeldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, u muammoning ikkinchi
darajali tomonlarini e’tiborga olmaydi. Modelda ikki turdagi o‘zgaruvchilar ishlatiladi:
ekzogen va endogen. Ekzogen o‘zgaruvchilar tashqi o‘zgaruvchilar bo‘lib, ular
oldindan beriladi va modelga kiritiladi. Endogen o‘zgaruvchilar model ichida, hisob-
kitoblar asosida shakllanadi. Tovarlar aylanmasida iqtisodiyot ikki sektorga bo‘linadi:
uy xo‘jaliklari va firmalar. Uy xo‘jaliklari o‘z resurslarini (ishchi kuchi, kapital va erni)
firmalarga sotib daromad oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar va
xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o‘zlarining tovar va xizmatlarini sotib undan
tushgan daromadni uy xo‘jaliklaridan resurslarni sotib olishga ishlatadilar.
Yalpi talab va yalpi taklif (AD-AS) modeli. Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, yalpi talab milliy iqtisodiyotdagi barcha yakuniy
iste’molchilarning, ya’ni aholi, korxonalar, davlat va chet elliklarning tovar va
xizmatlar sotib olishga qiladigan xarajatlarining umumiy miqdorini, yalpi taklif esa
davlat va xususiy sektorning milliy iqtisodiyot darajasida sotishga taklif qilgan barcha
tovar va xizmatlarining umumiy miqdorini puldagi ifodasidir. AD-AS modelida yalpi
talab o‘sib, yalpi taklif kamaygan holatda narxlar darajasi o‘sib, milliy mahsulot
miqdorini o‘zgarishi esa ularni o‘zgarish nisbatlariga bog‘liq bo‘ladi. Yalpi taklif o‘sib,
yalpi talab pasaygan holatda narxlar darajasi pasayib, milliy mahsulot miqdori
|
|
|