Jumayeva surayyo
Yüklə 120,43 Kb.
|
| Pul- Bu boshqa tovar va xizmatlar qiymatining universal ekvivalenti bo'lgan
maxsus mahsulotdir. Zamonaviy iqtisodiyot farqlaydi Pulning beshta funktsiyasi: 1. Qiymat o'lchovi... Pul sizga narxlarni belgilash orqali tovarlarning qiymatini baholash imkonini beradi. 2. Aylanma vositalari... Ayirboshlash jarayonida pul vositachi rolini o'ynaydi. 3. To'lov vositasi... To'lov vaqtining to'lov vaqtiga to'g'ri kelmasligiga imkon beruvchi pul funktsiyasi, ya'ni tovarlar kreditga sotilganda. 4. Jamg'arish va jamg'arish vositalari... Pulning milliy daromadni shakllantirish, taqsimlash, qayta taqsimlash, aholi jamg'armalarini shakllantirish jarayonida ishtirok etish qobiliyati. 5. Jahon pul funktsiyasi... U iqtisodiy sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlarda namoyon bo'ladi: davlatlar, huquqiy va shaxslar turli mamlakatlarda joylashgan. Pul o'z vazifasini faqat pul imkoniyatlaridan foydalanadigan odamlar ishtirokida bajaradi, deb ishoniladi. Aynan odamlar tovarlarning narxini aniqlay oladilar, sotish va to'lov jarayonlarida puldan foydalanadilar, shuningdek ularni qiymat ombori sifatida ishlatadilar. Shunday qilib, nazariy jihatdan ushbu funktsiyalarni bajaradigan har qanday ob'ektni pul deb hisoblash mumkin. Ma’lumki, pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida vujudga keldi. R.Kruzo ta’kidlaganidek, faqat tovar ishlab chiqarish bor joyda pul kerak, yakka odamga pulni keragi yo’q. Pulni tovar ayirboshlashni o’zi yaratdi. Birinchi yirik mehnat taqsimoti, ya’ni chorvachilikdan dehqonchilikni ajralib chiqishi va shu munosabat bilan tovar xo’jaligining rivojlanishi tufayli mahsulot qiymatining ifodasi bo’lmish pulni keltirib chiqardi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, tovar turlarining ko’payishi almashuv jarayonining yanada rivojlanishini taqozo qildi. Almashuv jarayonida tovar egalari o’zaro muloqotda bo’lib, tovarning egasi o’z mahsulotini (mulkini) baholagan. Shu baholash jarayoni biror o’lchov birligi bo’lishini taqozo qilgan. Tovar muomilasining ekvivalent rivojlanish jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har xil tovarlar o’ynagan. Har bir jamoa o’z tovarini ekvivalent sifatida o’rtaga qo’ygan. Lekin jamiyat taraqqiyoti shu tovarlar ichidan pulni tovarlarning tovari deb e’tirof etgan. 29
xarajatlarini o’zida aks ettiradi va tovar xo’jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Bu ta’rif pulni quyidagi xususiyatlarini o’zida ifodalaydi: 1. Pulning boshqa tovarlardan ajralib turuvchi maxsus tovarligi. 2. Pul – bu umumiy ekvivalent – yagona tovar bo’lib qolgan tovarlar qiymatini o’zida ifoda qilishi. 3. Pulning ekvivalent sifatida tovarni yaratishga ketgan mehnat va boshqa xarajatlarni o’zida ifoda qilishi. 4. Pulning har bir iqtisodiy tizimda, tovar ishlab chiqarishda kishilar o’rtasidagi yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifoda qilishi va boshqalar (pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo’lishi). Pulning muhim xususiyati shundaki, u ham boshqa tovarlar singari qiymatga va iste’mol qiymatga ega bo’lishi bilan birga boshqa barcha tovarlarga qarama-qarshi turadi. Bu bir tomonda pul, ikkinchi tomonda boshqa tovarlar. Pulning iste’mol qiymati shuki u o’z funksiyasini bajarib iqtisodiyot mushkulini oson qiladi (vositachi sifatida). Pulning qiymati (qadr qiymati) deganda pul birligining xarid qilish qobiliyati, ya’ni unga qancha tovar va xizmatlar xarid etish mumkinligi tushuniladi.Pulni qiymati metal pulni zabt etish yoki qog’oz pulni bosib chiqarish xarajatlarini bildirmaydi. Bu xarajatlar pul qiymati emas, balki pulni muomilaga kiritish sarflaridir. Pulni qiymati narxga bog’liq, narxlar ko’tarilib, ketsa, uni qiymati (qadri) pasayadi va aksincha.Umuman pul insoniyat kashfiyotlari ichida eng oddiy, eng tushunarli bo’lib hisoblanadi.Insoniyatning butun yutuqlari ham, fojialari ham pul bilan bog’liqdir. Inson faoliyatini eng muhim xarakatga keltiruvchi kuchlardan biri pul bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Taniqli davlat arboblaridan biri ta’kidlaganidek, «Davlatni o’rni uni qancha soldati yoki pushkalarini qudrati bilan emas, balki milliy valyutaning mustahkamligi bilan belgilanadi. Bunga shuni qo’shimcha qilish mumkinki, 29
miqdori bilan emas, balki uning moliyaviy barqarorligi bilan belgilanadi».Yaxshi ishlayotgan pul tizimi jamiyatning barcha imkoniyatlaridan to’liq foydalanish imkoniyatini beradi, aksincha yomon ishlayotgan pul tizimi pul muomilasini izdan chiqarib ishlab chiqarish darajasidagi keskin pasayishlar, iqtisoddagi bandlikka va bahoga, pulni sotib olish qobiliyatini pasayishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.Tarixiy manbalarga ko’ra birinchi qog’oz pullar XII – asrda Xitoyda chiqarilgan. Shuning bilan birga 700 yillarda kumush tangalar chiqarilgunga qadar Buxoro davlatida qog’ozdan pul sifatida foydalangan.Umuman tarixda birinchi tangalar VII – asrda kichik Osiyodagi Lidiya mamlakatida zabt etilgan.K.Marks, A.Smit va D.Rekrdolarning tadqiqotlariga tayangan hoda pulni vujudga kelish jaryonini qiymatning quyidagi shakllari bilan bog’laydi. Yüklə 120,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|