K arim a q osim ova

nechta?, qancha?, nechanchi?
so'roqlariga javob boMadi; d) gapda otga 
bog'lanib keladi; e) gapda ikkinchi darajali bo'lak vazifasida keladi.
Bu bosqichda og'zaki va yozma shakldagi ijodiy yozma ishlar (ta­
biat, yil fasllari, qushlar, hayvonlar, o'simliklar haqida kichik hikoya 
tuzish) o'tkaziladi, o'quvchilaming sonlardan o'rinli va savodli foyda- 
lanishlariga diqqat qaratiladi. Son bilan shakldosh so'zlar o'quvchilarga 
aniqlatiladi, ma’nosi izohlatiladi: 
uch-uch, yuz-yuz, qirq-qirq
kabi.
4-bosqichda 
eng asosiy e ’tibor sonlarning imlosiga qaratiladi, 
ya’ni sonlarning har bir qismini alohida yozish (yetti, yigirma yetti), 
chiziqchasiz va chiziqcha bilan yozish 
(7 o'quvchi, 7-sinf, X ses­
siya, 8-dekabr, 1992-yil),
qo'shimcha qo'shilgandan keyin son 
o'zagidagi o'zgarishlarni yozuvda to'g'ri ifodalash 
(ikki+ov—ikkov,
yetti+ov=yettov, ikki+ala=ikkala),
qo'sh undoshli sonlarning yozilishi 
(ikki, yetti, sakkiz, o'ttizj,
sonlarning 
gramm, kilogramm, metr, litr
so'zlari bilan qo'llanishi yangi bilim sifatida o'rgatiladi. Sonning
3-bosqichda o'rganilgan grammatik xususiyatlari bu bosqichda asosan 
mustahkamlanadi.
Metodik ishlar mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgila­
nadi. Gap yoki matnni o'rganishda, chiziqchalar o'rniga mos sonlarni 
qo'yib o'qish, gap tuzishda maqollar, topishmoq; matn tuzishda ertak- 
lardan foydalanish tavsiya etiladi. Masalan:
_______
о ‘lchab,
________
kes.
_______
yigitga
_______
hunar oz■
____
ketib,
________
qoldi.
Bir mayizni
_____
bo ‘lib yemoq.
Pak-pakana bo ‘yi bor,
______
qavat to ‘ni bor
va hokazo.
Sonlarni miqdor bildiruvchi so'zlar bilan almashtirish: 100 ta — 
ancha ko'p, 2 ta — kam, oz. Ulami ifodalashdagi farqni aniqlatish: 
ikki raqam bilan yoziladi, kam, oz so'zlarini raqam bilan yozib 
bo'lmaydi.
Sonlarning imlosiga doir mashqlarda raqamlarni harflar bilan 
ifodalash (2, 7, 8, 9, 11 — ikki...: 2+ov, 7+ala, 6+ov; 10 gramm, 100 
so'm, o'n so'm...), harflar bilan yozilgan sonlarni raqamlar bilan (arab 
va rim) ifodalash (yetti o'quvchi, beshinchi sinf, ikki ming birinchi yil, 
o'n to'rtinchi yanvar, 5-sinf, V sinf, 7 o'quvchi...) kabi topshiriqlardan 
foydalaniladi. Mashqlar asta-sekin murakkablashtirib boriladi.
Boshlang'ich sinflarda sonni o'rgatish ot bilan bog'liq holda 
amalga oshiriladi. Sonning ot bilan bog'lanishi asosida o'quvchilar 
ko'p ma’lumotlarni ham egallaydilar.

---

Sonni o'rganish yakunida o‘quvchilar quyidagi bilim, ko'nikma va 
malakalarni egallashlari lozim:
1. Sonning sanoq va tartib m a’nolarini bildirishini.
2. Son nechta?, qancha?, nechanchi? so'roqlariga javob bo'lishini.
3. Son otga bog'lanib kelishini.
4. Son gapda ikkinchi darajali bo'lak vazifasida kelishini.
5. Sonlarni imlo jihatdan to'g'ri yozishni.
6. Og'zaki va yozma nutqda sonlardan to'g'ri va o'rinli foydalana 
olishni.
7. Sonlarga shakldosh so'zlar topishni.
8. Matndagi sonlarni boshqa miqdor bildiruvchi so'zlar bilan 
almashtirishni.
Har bir grammatik mavzu bir necha darsda o'rganiladi. Shuning 
o'ziyoq o'qituvchilardan har bir darsda o'rganiladigan grammatik 
material tabiatidan kelib chiqib metod, usul va ish turlarini belgilab 
olishni, muayyan darslikdan kelib chiqib, darsning texnologik xarita- 
sini ishlab chiqishni taqozo etadi.
Yangi grammatik materialni o'rganish darsining qurilishi 2-sinfda 
„Sanoq va tartib bildirgan so'zlar" mavzusi misolida quyidagicha 
bo'lishi mumkin:
1. Yangi grammatik materialni o'zlashtirishni ta ’minlash, 
0
‘quv- 
chilarning oldingi bilimlarini aniqlash. 
Masalan, sanoq va tartib bildir­
gan so'zlarni o'rganish uchun „Biz qaysi so'zlarga so'roq berishni 
o'rgandik?" (shaxs va narsa, belgi bildirgan so'zlarga), „Kim?, nima? 
so'roqlari qaysi so'zlarga beriladi?", „Qanday?, qanaqa? so'roqlari- 
chi?“ kabi savollardan foydalanish mumkin.
Sinf xattaxtasiga 
„Ток ко‘chati o'tqazilgandan keyin uchinchi yili
hosilga kiradi“
gapi yoziladi. O'quvchilar yuqoridagi savollar asosida 
narsa bildiruvchi so'zlarni belgilaydilar:
Nima? — tok 
Nima? — ko'chat 
Nima? — hosil 
Nima? — yil
Bu savol-javob yangi materialni ongli o'zlashtirishga o'quv­
chini tayyorlaydi
2. 0 ‘quvchilarga bajariladigan ishlaming maqsadi e’lon qilinadi:
— 
Biz siz bilan gapdagi so'zlarga so'roq berishni va shu so'zning 
nimani bildirishini bilib oldik. Biz tahlil qilgan gaplarda ba’zi so'zlar 
qolib ketdi. Bu darsda biz shu so'zlarga so'roq berib, nimani bildi-

---

rishini aniqlaymiz 
(„uchinchi"
so'zining tagiga chizib ko'rsatiladi, 
qolgan so'zlarni ham keyin o'rganishlari aytiladi).
3. 
Yangi grammatik materialni tushuntirish. 
Yangi material tanlan­
gan gaplarni grammatik tahlil qilish va xulosa chiqarish yo'li bilan tu­
shuntiriladi. Tushuntirish izchil olib boriladigan ikkita ishdan iborat:
a) 
matn (ichki) tahlili: 
agar mavzu keng tushuntirishni taqozo et- 
masa, birinchi misolni tahlil qilish bilanoq xulosa aytib qo'ya qolinadi. 
Sanoq va tartib bildirgan so'zlar xuddi shunga to'g'ri keladi.
Keng va bir qancha muhim belgilarga ega bo'lgan grammatik 
material tushuntirilsa, unda bir nechta misol tahlil qilingach, xulosa 
chiqariladi (so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar, o'zakdosh so'zlar).
Sinf xattaxtasidagi misol yoniga yana gapiar yoziladi: 
„Ekilgan
tokdan yuz kilogrammgacha uzum hosili olinadi
O'qituvchi: — Birinchi gapda 
yil
so'zi orqali 
uchinchi
so'ziga so'roq 
bering (nechanchi yili?). 
Uchinchi
so'zi qaysi so'roqqa javob bo'lyapti? 
(nechanchi?) Yilning nimasini bildiryapti? Belgisini bildiryaptimi? 
(yo'q).
Bolalar javob berolmaydi.
O'qituvchi sinf xattaxtasiga quyidagi birikmalami yozadi: 
birinchi yili
uchinchi yili
ikkinchi yili
— Tartib bo'yicha qaysi oldin turadi?
(1) birinchi yili; 2) ikkinchi 
yili; 3) uchinchi yili) 
Ко ‘rdingizmi, 1-, 2-, 3- yilning, narsaning (pred­
metning) tartibini bildiryapti.
— Siz nechanchi sinfda о ‘qiysiz ?
(2-sinfda)
— 
Siz qaysi sinfdan keyin turasiz ?
(1 -sinfdan)
Bu jarayonda stol ustiga predmetlami qo'yib, ulaming tartibini 
aniqlatish mumkin.
Bu so'zlar narsalarning tartibini bildirib, nechanchi? so'rog'iga 
javob bo'ladi, narsa, shaxs bildirgan so'zlarga bog'lanib keladi:
Strelka bilan ko'rsatiladi:
uchinchi yili 
ikkinchi yili
Ikkinchi gap tahlili orqali sanoq bildirayotgan so'zning so'roqlari, 
u bog'lanib kelayotgan so'z aniqlanadi: 
qancha?
yuz kilogramm uzum

---

Yuz
so‘zi sanoq bildiryapti, 
kilogramm
so‘zi bilan birga 
qancha?
so‘rog‘iga javob bo'lyapti, 
uzum
so'ziga, ya’ni narsa bildirgan so'zga 
bog'lanyapti.