68
Zəfər idi – «Amerikanın kəşfi» tablosunda Kolumbun bayrağı üzərində Qalanın şəkli idi...
Qala Dali üçün müqəddəs idi – «Maddonna» əsərində Qalanı qucağında oğlu ilə
Müqəddəs Məryəm obrazında çəkmişdi. Qala Dali üçün qadınlığın, insanlığın, gözəlliyin,
zərifliyin və ən əsası ölməzliyin təcəssümü idi... Sevginin ölməzliyinin, sənətin
ölməzliyinin» [18].
Rəssam arvadını tərifləməyi (mədh etməyi) heç vaxt kəsməmiş, onu canlı mif və
müasir ikona kimi təqdim etməkdən yorulmamışdır. «Dahi ispan sürrealist rəssamı
Salvador Dali tarixdə təkcə yaratdığı əsərləri, dizaynını verdiyi bəzək əşyaları ilə deyil,
həm də çərçivələrə sığmayan davranışı, əndrəbadi xasiyyəti, epatajla dolu jestləri, dəli-dolu
bəyanatları ilə qalıb. Müsahibələrindən birində «sürrealizm – mənəm» demişdi və bununla
da eyni cərəyana aid rəssam dostlarını incik salmışdı. Amma doğrudan da nədənsə
sürrealizm dedikdə ağıla ilk öncə Salvador Dali gəlir. Sənəti ilə həyatı bu qədər harmoniya
təşkil edən başqa sənətkar adını çəkmək çətindir. Dali təkcə sürrealist rəssam deyildi, həm
də sürrealist adam idi. O öz rəsmlərinə bənzəyirdi: ilk baxışdan anlamaq, məntiqlə təhlil
etmək mümkün deyil, ayrı-ayrı elementlərə, cəhətlərə ayıranda heç bir məna tuta bilmirsən,
amma sənət əsəri olması da şübhəsizdi... Dali sadəcə reallıqla irreallığın kəsişməsində
gözəl sənət əsərləri yaratmırdı, bu sərhəddə yaşayırdı. Yaxud da bunu oynayırdı. O,
mühitin, cəmiyyətin diqqət mərkəzində olmaq üçün həmişə rolda idi; bir az dəli, bir az
aqressiv, gözlənilməz hərəkətlər edən, müsahibələr verən sənətkar rolunda. Salvador Dali
xarakterində dəliliklə dahiliyin sərhəddi azqala gözəgörünməz idi, onun hərəkətlərini də,
yaşam tərzini də, sənətini də müxtəlif cür yozmaq mümkün idi. Dahilik də saymaq olardı,
dəlilik də... Məhz rus qızı Qalanın gəlişi ilə Salvador Dalinin həyatı dəyişdi. Daha doğrusu,
adi bir rus əyalətində, Kazanda, sadə bir məmur ailəsində dünyaya göz açmış Yelena
Dyankova, yəni Qala cığal uşaqdan Salvador Dali yaratdı desək, yalan olmaz» [18].
Məhz bu qadın Dalinin təkcə seksual allüziyaları dünyasında deyil, eyni
zamanda biznes sahəsində yolgöstərən ulduzuna çevrilir. Qala öz tərəfindən ərinin maliyyə
işlərini əlinə alır və onu gəlir gətirməyə məcbur etməyi bacarır.
Jurnalistlər Qalanı özünün varlanması üçün Dalidən istifadə etməkdə
günahlandırır, rəssamı gərgin işləməyə həvəsləndirməklə, onun əsərlərinin satılmasına
çalışmaqla pislik etdiyini bildirirdilər. Dalinin muzasına
102
çevrilən Qala kifayət qədər
dünyəvi qadın idi, onu hər vəchlə ancaq «bu dünyanın insanı» saymaq olardı, onu heç bir
vəchlə «o dünya üçün yaşayan insan» kimi dəyərləndirmək olmazdı, onun «Yer adamı»
olduğu dərhal duyulurdu, çünki «göylə» işi olmazdı. Qala həyatın maddi tərəfini həddən
ziyadə yüksək qiymətləndirir, mənəvi tərəfinə isə heç arabir boylanmaq belə istəmirdi.
Qalanın Dalidən maddi cəhətdən istifadə etməsi fikri ilə barışmayanlar da vardır.
Məsələn, yazıçı Pərvin Ələmdar qızı Nurəliyeva həmin fikri heç cür yaxına buraxmır.
Onun qənaətinə görə, zamanla dəbdəbəli həyat, daha çox qazanc əldə etmək istəyi, əlbəttə,
insanın xarakterini, dünyaya, münasibətlərə baxışını dəyişə bilər, amma hər halda Qala
Daliyə aşiq olub, «biz heç vaxt ayrılmayacağıq» – deyəndə rəssam heç də dünya şöhrətli
milyoner deyildi, bu fədakar qadın ərinin qazancına qənaət etmək üçün uzun müddət
paltarlarını özü tikir, evdən maksimum dərəcədə az çıxır, ziyafətlərə qatılmırdı [18].
«... Amma Qalanın fədakarlığı yalnız sözdə deyildi. Qala hər kəsin anlaya, duya
bilmədiyi sürrealist rəssamı dünyaya təqdim etmək, tanıtmaq, sevdirmək üçün hər şeyə
69
hazır idi. Dalinin işi sadəcə rəsm çəkməkdi. Yerdə qalan bütün təşkilati məsələləri, təbliğat,
reklam işlərini Qala öz üzərinə götürmüşdü. O, bir yandan sevgilisini ruhlandırmaq, onda
özünə, sənətinin gücünə inam yaratmaq üçün əlindən gələni edir, qeyri-adi bir ruh
aləmində, real olmayan dünyada yaşayır, digər tərəfdən də soyuq hesablamalar aparır,
sponsorlar tapır, rəsmləri müxtəlif imkanlı adamlara bəyəndirmək üçün yollar axtarır,
Salvador Dali imperiyasını kərpic-kərpic hörürdü... Onun qadın fəhmi menecer kimi
gördüyü işlərə əlavə rəng qatır, kömək olurdu» [18].
Əslində Qalanın pula çox həris olduğu hər addımından sezilirdi. Buna görə rus
qadın Dalini daha artıq qazanmaq üçün həvəsləndirir, onun çox pul əldə etmək arzusunu
gücləndirirdi. Məhz bunun əsasında tezliklə Dalini «Breton qrupundan» çıxarırlar. Paris
rəssamları arasında formalaşmış mühitdə elə həmin Bretonun ipi-sapı olmayan «yüngül
dili» ilə Dali «Avida Dollars» ayama-anaqramması alır. Dalinin adından və familiyasından
düzəldilən həmin ifadə təxmini tərcümədə «dollarlar axtarıram» deməkdir. Tamamilə
mümkündür ki, həyat yoldaşının pula hərisliyi Dalinin yaradıcı fantaziyasını müəyyən
dərəcədə kasıblaşdırmış və məhdudlaşdırmışdı, ancaq bunun müqabilində ona
ümumdünya şöhrəti qazandırmışdı.
Qalanın bir qadın kimi xüsusi vurğulanmağa layiq üstün cəhəti onun
xarakterinin möcüzəvi tərəfindəydi. Qala sevdiyi kişinin ürəyindən keçəni böyük
dəqiqliklə elə həmin andaca duyurdu, sonra həyata keçirirdi, arzuladığını edirdi, eşitmək
istədiyini deyirdi. Qala kişinin ehtiyacına uyğun qayğıkeş ana, mehriban dost, tələbkar
sevgili, yaxud ehtiraslı məşuqə ola bilirdi. Qadının dilə gətirilməyən ehtiyacları hiss etməsi
daha maraqlıydı. Qalanın bacısı Lidiya öz dostları ilə söhbətlərində təəccübünü gizlətmirdi:
«Qala Dalinin uşaq kimi nazıyla oynayır. Axşamlar onun üçün kitab oxuyur, ona hansısa
həbləri içirdir, gecənin bir aləmi ərinin vahimə və narahatlıqlarını qovmaq, pis fikirlərini
dağıtmaq üçün səbrlə nələrsə danışır... Dali saatı qonağın üstünə tullayanda Qala tez
sakitləşdirici damcılarla onun üstünə cumur ki, birdən Allah eləməmiş ürəyi gedər...» [18].
Rəssam «Bir dahinin gündəliyi» əsərində yazırdı: «Qala sanki iştahadan
kəsilmiş övladına görə narahat olan ana kimi səbrlə təkrar edirdi: «Balaca, bax gör, sənə nə
tapmışam?! Sən bunu bir yoxla, maye ənbərdir. Özü də bişirilməyib... Deyirlər ki, Vermer
də bundan qəbul edəndən sonra yaxşıca şəkil çəkirmiş».
Qalanın Daliyə qayğıkeş, kövrək münasibət bəsləməsi ona heyrətamiz dərəcədə
güclü sakitləşdirici təsir bağışlayırdı. Amma bu yupyumşaq, mehriban «ananın» yeri
gələndə təzadlı hisslər keçirən, emosional böhran dövrünü yaşayan sevgilisinə «məni
öldür!» deməsi möcüzəli görünür. Dali sevgisinin aşıb-daşdığı, emosiyalarının dözülməz
həddə çatdığı, ilhamının coşduğu, aqressiyasının artdığı bir məqamda Qalanın boğazından
yapışıb yüngülcə boğur və qışqıraraq deyir: «İndi sənə nə edim, de görüm, nə edim
səninlə?!» Qala həmin möcüzəvi cavabını verir: «məni öldür!» İstedadlı yazıçımız bu
məqama xüsusi qiymət verir: «Öldür məni – deyir, ona görə yox ki, ölmək istəyir, ona görə
yox ki, qorxur... Yox, ona görə ki, indi, məhz bu an Dali o cavabı gözləyir, o cavabı almaq
istəyir! Bu, oyun deyil, əsla, burada riyakarlıq, saxtakarlıq da yoxdur. Bu, sadəcə qadın
fədakarlığının daha dərin, daha gizlin məqamıdır» [18].
Qala təkcə sevdiyi kişilərin həssas damarını deyil, dünyanın da nəbzini tuta
bilirdi. Şübhəsiz ki, qadının hər müşahizəsinin maddiyyata söykənməsi burada az rol
Dostları ilə paylaş: |