61
Karl Marks
Kapital I
ðer maddesi olarak nitelik bakýmýndan eþitlenmemiþ, ayný zamanda
belirli miktarda ceket (1 ceket) belirli miktarda (20 yarda) keten bezine
eþdeðer yapýlmýþtýr.
20 yarda keten bezi 1 ceket denklemi, ya da 20 yarda keten bezi
bir ceket deðerindedir ifadesi, her ikisinin de ayný miktarda deðer-
özünün (donmuþ emeðin) somutlaþtýðýný anlatýr; yani iki meta da, ayný
miktar emeðe ve ayný nicelikte emek-zamanýna malolmuþtur. Ancak,
20 yarda keten bezi ya da 1 ceketin üretimi için gerekli emek-zamaný,
dokumacýlýk ya da terzilikteki üretkenlikte meydana gelen her deðiþme
ile deðiþecektir. Ýþte þimdi biz, deðerin nispi ifadesinin nicel yaný üze-
rindeki bu gibi deðiþikliklerin etkisini gözönüne almak zorundayýz.
I. Ceketin deðeri sabit kalýrken, keten bezinin deðeri deðiþmiþ
olsun.
20
Keten üretimi için gerekli emek-zamaný, diyelim keten yetiþtiren
toprakta verimsizlik sonucu, iki katýna çýkmýþ olsun, ketenin deðeri de
iki katý olacaktýr. 20 yarda keten bezi = 1 ceket denklemi yerine, 20
yarda keten bezi = 2 ceket denklemini bulacaðýz, çünkü artýk bir ceket,
20 yarda keten bezinde somutlaþan emek-zamanýnýn yalnýzca yarýsýný
içerecektir. Öte yandan, diyelim ki, dokuma tezgâhlarýnýn geliþmesi so-
nucu bu emek-zamaný yarý yarýya kýsalsýn, keten bezinin deðeri de yarý
yarýya azalacaktýr. Böylece, 20 yarda keten bezi = ½ ceket [denklemini
-ç.] elde edeceðiz. A metaýnýn nispi deðeri, yani B metaýnda ifade edilen
deðeri, B metal sabit sayýlýrsa, Anýn deðeri ile doðru orantýlý olarak
yükselir ve düþer.
[sayfa 68]
II. Ceketin deðeri deðiþirken, keten bezinin deðeri sabit kalmýþ
olsun. Bu koþullar altýnda, örneðin yün üretimindeki verimsizlik nedeniy-
le, ceket yapýmý için gerekli emek-zamaný iki katýna çýksýn, 20 yarda ke-
ten bezi = 1 ceket yerine, 20 yarda keten bezi = ½ ceket [denklemini
-ç.1 yazabileceðiz. Öte yandan, eðer ceketin deðeri yarýya düþse, 20 yar-
da keten bezi = 2 ceket olur. Demek ki, A metaýnýn deðeri sabit kalýrsa,
B metaýnda ifade edilen nispi deðeri, Bnin deðeri ile ters orantýlý olarak
yükselir ve düþer.
I ve IIdeki farklý durumlarý karþýlaþtýrýrsak, nispi deðerin büyüklüð-
ündeki ayný deðiþmenin, tamamen karþýt nedenlerden ileri gelebile-
ceðini görürüz. Böylece, 20 yarda keten bezi = 1 ceket, ya keten bezinin
deðerinin iki katýna çýkmasý, ya da ceketin deðerinin yarýya inmesi
nedeniyle 20 yarda keten bezi = 2 ceket halini alýr; ve keten bezinin
deðerinin yarýya düþmesi ya da ceketin deðerinin iki katýna çýkmasý
sonucu da, 20 yarda keten bezi = ½ ceket olur.
III. Diyelim ki, keten bezi ile ceketin üretimi için gerekli emek-
zamanýnýn niceliði, ayný anda, ayný yönde ve ayný oranda deðiþsin. Bu
durumda 20 yarda keten bezi, deðerleri ne kadar deðiþirse deðiþsin, 1
20
Burada deðer, daha önceki sayfalarda da arasýra olduðu gibi, nicel olarak belirlenen
deðer, ya da deðer-büyüklüðü anlamýnda kullanýlmýþtýr.
62
Karl Marks
Kapital I
cekete eþit olmaya devam eder. Bunlarýn deðerlerindeki deðiþiklik
deðeri, sabit kalan üçüncü bir meta ile karþýlaþtýrýldýðý zaman görülür.
Bütün metalarýn deðerleri, ayný anda ve ayný oranda yükselse ya da
düþse, bunlarýn nispi deðerleri deðiþmeden kalýr. Bunlardaki gerçek
deðer deðiþmesi, belli bir süre üretilen metalarýn niceliklerindeki artma
ya da azalma ile anlaþýlýr.
IV. Keten bezi ile ceketin üretimi için gerekli emek-zamaný ve
dolayýsýyla bu metalarýn deðerleri, ayný anda, ayný yönde, ama deðiþik
oranlarda, ya da karþýt yönlerde, veya baþka biçimlerde deðiþebilir. Bü-
tün bu olasý farklý deðiþmelerin, bir metaýn nispi deðeri üzerindeki etkisi,
I., II. ve III. durumlarýn sonuçlarýndan çýkartýlabilir.
Demek ki, deðerin büyüklüðündeki gerçek deðiþmeler, ne nispi
deðer ifadelerinde, ne de nispi deðerin büyüklüðünü ifade eden
denklemde tam ve kesin olarak yansýr. Bir metaýn nispi deðeri, deðeri
sabit kaldýðý halde deðiþebilir. Deðeri deðiþse bile nispi deðeri sabit ka-
labilir, ve ensonu, deðerin büyüklüðü ile bu deðerin nispi ifadesinde ay-
ný zamanda ortaya çýkan deðiþmelerin miktar olarak birbirlerine tekabül
etmeleri gerekmez.
21
[sayfa 69]
3. Deðerin Eþdeðer Biçimi
A metaýnýn (keten bezi), farklý türden bir metaýn (ceket) kullaným-
deðeriyle ifade edilirken, ayný zamanda ikinci metaya özgül bir deðer-
biçimi, yani eþdeðer biçimi verdiðini görmüþ bulunuyoruz. Keten bezi
metaý bir deðere sahip bulunma niteliðini, ceketin kendi maddi biçi-
minden farklý bir deðer-biçimine girmeden, keten bezine eþitlenmesiyle
ortaya koyar. Keten bezi, kendisinin bir deðer olduðunu, doðrudan
doðruya ceket ile deðiþilebilir olmasý ile ifade etmiþ olur. Bir metaýn eþ-
deðer biçimde olduðunu söylerken, demek ki, onun diðer metalar ile
deðiþilebilir olduðunu ifade etmiþ oluyoruz.
21
Deðerin büyüklüðü ile nispi ifadesi arasýndaki bu aykýrýlýðý her zamanki kaynaklarý ile
vülger iktisatçýlar kendi görüþleri doðrultusunda istismara çalýþmýþlardýr. Örneðin: Anýn,
karþýlýðýnda deðiþildiði Bnin deðeri yükseldiði ve ayný zamanda Aya daha az emek harcanmadýðý
halde, Anýn deðerinin düþtüðünü kabul ederseniz, genel deðer ilkeniz yere serilmiþ olur. ...
Eðer o [Ricardo], Anýn deðerinin Bye oranla yükseldiðini, Bnin deðerinin Aya oranla düþtüðünü
kabul ederse, bir metaýn deðerinin daima kendisinde somutlaþan emekle belirlendiðini öne
süren kendi yüce önermesini dayandýrdýðý temeli yýkmýþ olur; çünkü, eðer Anýn maliyetindeki
bir deðiþme, yalnýzca deðiþildiði B ile iliþkisi yönünden kendi deðerinde bir deðiþiklik yapmakla
kalmaz, Bnin üretimi için gerekli emek miktarýnda bir farklýlýk olmadýðý halde, A ile iliþkisi
yönünden Bnin deðerini de deðiþtirir: böylece, bir nesnenin deðerinin, ona harcanan emek
miktarý ile belirlendiðini öne süren öðreti yere serilmekle kalmaz, bir malýn maliyetinin onun
deðerini belirlediðini savunan öðreti de yýkýlmýþ olur. (J. Broadhurst, Political Economy, Lon-
don 1842, s. 11 ve 14.)
Bay Broadhurst þöyle de diyebilirdi: 10/20, 10/50, 10/l00 vb. kesirlerini ele alalým, 10 sayýsý
deðiþmiyor ama nispi büyüklükleri, 20, 50, 100 vb. sayýlarýna oranla durmadan küçülüyor. Öyleyse,
10 gibi bir tam sayýnýn büyüklüðü, kendisindeki ünitelerin sayýsýyla belirlenir diyen büyük ilke
de yere serilmiþ olur. [Yazar, bu bölümün dördüncü kesiminde s. 80-81, dipnot 2de [bu baskýda,
s. 96, dipnot 33te] Vülger Ekonomi deyiminden ne anladiðýný açýklamaktadýr. -F.E.]