57
Karl Marks
Kapital I
le, bunun tahlili oldukça güçtür.
Burada iki farklý türden metaýn (örneðimizde keten bezi ile ceket),
iki deðiþik rol oynadýklarý açýktýr. Keten bezinin deðeri ceket ile ifade
edilir; ceket bu deðerin ifade edildiði araç hizmetini görür. Birincisi
aktif, ikincisi pasif bir rol oynar. Keten bezinin deðeri, nispi deðer olarak
ifade edilir, ya da nispi biçimiyle ortaya çýkar. Ceket eþdeðer görevindedir,
ya da eþdeðer biçimiyle görünür.
Nispi biçim ile eþdeðer biçim, deðer ifadesinin, birbiriyle sýký sý-
kýya baðlý, karþýlýklý birbirine baðýmlý ve ayrýlmaz iki öðesidir; ama ayný
zamanda da, herbiri ötekisini dýþtalayan karþýt uçlardýr, yani ayný ifade-
nin kutuplarýdýr. Bunlar, bu ifade yoluyla iliþki içine giren iki farklý metaya
aittirler. Keten bezinin deðerini keten bezi olarak ifade etmek olanak-
sýzdýr. 20 yarda keten bezi 20 yarda keten bezi, deðerin ifadesi deðildir.
Tersine, böyle bir denklem, sadece 20 yarda keten bezinin, 20 yarda
keten bezinden baþka bir þey olmadýðýný, kullaným-deðeri olan keten
bezinin belirli bir niceliði olduðunu ifade etmekten öte bir anlam taþýmaz.
Bunun için, keten bezinin deðeri ancak nispi olarak, yani baþka bir
meta ile oranlanarak ölçülebilir. Keten bezinin deðerinin nispi biçimi,
bu yüzden, eþdeðer bir biçimde baþka herhangi bir metaýn varlýðýný
burada ceket öngörür. Öte yandan, eþdeðer olarak düþünülen meta,
ayný zamanda, nispi biçimini alamaz. Bu ikinci
[sayfa 63]
meta, deðeri ifa-
de edilen meta deðildir. Onun görevi, yalnýzca birinci metaýn deðerinin
ifade edildiði araç olarak hizmet etmektir.
Kuþkusuz, 20 yarda keten bezi = 1 ceket, ya da 20 yarda keten
bezi, 1 ceket deðerindedir ifadeleri, karþýt baðýntýyý da gösterir: 1 ceket
= 20 yarda keten bezi, ya da 1 ceket, 20 yarda keten bezi deðerindedir.
Ama bu durumda, ceketin deðerini nispi olarak ifade etmek için denkle-
mi tersine çevirmem gerekir; ve bunu yaptýðým anda keten bezi, ceket
yerine eþdeðer haline gelir. Bu nedenle, tek bir meta, deðerin ayný ifa-
desi içinde her iki biçimi ayný anda alamaz. Bu biçimlerin karþýt kutuplar
olmasý nedeniyle, daima birbirlerini dýþtalarlar.
Bu durumda, bir metaýn nispi biçimine mi, yoksa onun karþýtý
eþdeðer biçimine mi bürüneceði, tamamen bu metaýn deðer ifadesin-
deki raslansal durumuna baðlýdýr; yani deðeri ifade olunan meta oluþuna,
ya da içersinde deðerin ifade edildiði meta oluþuna baðlýdýr.
2. Deðerin Nispi Biçimi
(a) Bu biçimin niteliði ve anlamý
Ýki metaýn deðer-iliþkisi içinde saklý bulunan bir metaýn deðerinin
basit ifadesini bulabilmek için, ilkönce bu iliþkiyi, nicel yönden tümüyle
farklý bir biçimde ele almak zorundayýz. Genellikle tutulan yol bunun
tersidir ve deðer-iliþkisinde, birbirine eþit olarak kabul edilen iki farklý
türden metaýn belirli nicelikleri arasýndaki orandan baþka bir þey dikkate
58
Karl Marks
Kapital I
alýnmamýþtýr. Þeylerin farklý büyüklükleri, ancak bunlarýn büyüklükleri
ayný birim ile ifade edildiklerinde, birbirleriyle nicel olarak karþýlaþtýrýlabi-
leceði unutulmamalýdýr. Yalnýzca böyle bir birimle ifade edildikleri za-
man, onlar, ayný ad altýnda toplanýrlar ve bu yüzden kýyaslanabilirler.
17
Ýster 20 yarda keten bezi = 1 ceket ya da = 20 ceket ya da x ce-
ket olsun, yani ister belli bir miktar keten bezi, birkaç ya da pek çok ce-
ket deðerinde olsun, bu ifadelerin hepsi, keten bezi ile ceketlerin, deðer
büyüklükleri olarak, ayný birimin ifadeleri,
[sayfa 64]
ayný türden þeyler ol-
duklarý anlamýna gelir. Keten bezi = ceket denklemin temelidir.
Ancak, nitelikleri böyle eþit varsayýlan iki meta, ayný rolü oynamaz-
lar. Burada ifade edilmiþ olan, yalnýz keten bezinin deðeridir. Ama nasýl?
Eþdeðer olarak, kendisi ile deðiþilebilir bir þey olarak ceket, esas alýnmýþ-
týr. Bu iliþkide ceket, deðerin varoluþ biçimi içersinde somutlaþan deðer,
ancak böylece keten bezi ile ayný olur. Öte yandan, keten bezinin kendi
deðeri önplana çýkar, baðýmsýz bir ifade kazanýr; artýk o, eþit deðerde
bir nesne olarak, ceketle karþýlaþtýrýlabilecek ya da onunla deðiþtirilebi-
lecek bir varlýktýr. Kimyadan bir örnek alýrsak, bütrik asit, propil formattan
öz olarak farklýdýr. Ama her ikisi de, ayný kimyasal maddelerden,
karbondan (C), hidrojenden (H) ve oksijenden (O) yapýlmýþtýr, ve üstelik
oranlarý da aynýdýr: yani C
4
H
8
O
2
. Þimdi eðer biz bütrik asidi,
propil formata
eþitlersek, önce propil format, bu iliþkide, yalnýzca C
4
H
8
O
2
nin bir varoluþ
biçimi olacaktýr; sonra da biz, bütrik asidin de C
4
H
8
O
2
den oluþtuðunu
söylemiþ olacaðýz. Demek oluyor ki, iki öz, böylece eþitlenerek, farklý
fiziksel biçimleri bir yana býrakýlarak kimyasal bileþimleri ifade edebiliyor.
Eðer, biz, deðer olarak metalarýn, yalnýzca donmuþ insan emeði
olduðunu söylersek, bunlarý, tahlilimizle soyutlaþtýrýlmýþ bir þeye, deðe-
re indirgediðimiz doðrudur; ancak biz, bu deðere, kendi fiziksel biçimi
dýþýnda bir biçim vermiþ olmuyoruz. Bir metaýn baþka bir meta ile
deðer iliþkisinde durum böyle deðildir. Burada bir tanesi, diðerine olan
iliþkisi yönünden, deðer niteliði içinde önplandadýr,
Ceket ile keten bezini eþdeðer hale getirmekle, birincide somut-
laþan emeði, ikincide somutlaþan emek ile eþitlemiþ oluyoruz. Burada,
ceketi yapan terziliðin, keten bezini yapan dokumacýlýktan farklý türler-
den somut bir emek olduðu gerçektir. Ama terzilik, dokumacýlýða eþitlen-
mekle, her iki tür emekte de gerçekten eþit olan bir þeye, ortak nitelikteki
insan emeðine indirgenmiþ oluyor. Öyleyse bu dolaylý yoldan, dokuma-
cýlýðýn da, deðer dokuduðu sürece, terzilikten farklý bir þey olmadýðý ve
dolayýsýyla soyut insan emeði olduðu ifade edilmiþ oluyor. Deðer yara-
tan emeðin özgül niteliðini ortaya koyan, ancak farklý türden metalar
17
Aralarýnda S. Bailey de olmak üzere, deðer biçiminin tahlili ile uðraþan bir avuç iktisatçý
hiç bir sonuca ulaþamamýþlardýr. Bunun ilk nedeni, deðerin biçimi ile deðeri birbiriyle karþýlaþtýr-
malarý, ikincisi, deneyimli burjuvazinin kaba etkisi altýnda bütün dikkatlerini sorunun nicel
yönünde toplamýþ olmalarýdýr. Nicelik üzerindeki egemenlik... deðeri oluþturur. (S. Bailey,
Money and its Vicissitudes, London 1837, s. 11.)