Kegl cc pechat indd

9-MAVZU
MOLEKULALAR VA ULARNING O‘LCHAMLARI
Sizga ma’lumki, har bir moddaning o‘ziga xos xususiyati bor. 
Masalan, shakar – shirin, tuz – sho‘r va h.k. Shakarni olib, hovonchada 
maydalaylik. Maydalangan kukunni yalab ko‘rsak, shakar mazasi 
qolganligini sezamiz. Oldingi mavzuda aytilganidek, uni yanada mayda 
bo‘laklarga bo‘lib borsak shirin maza saqlanib qoladimi? Tajribalar 
ko‘rsatadiki, moddaning xossasi uning zarrasi ma’lum o‘lchamgacha 
bo‘linsa, saqlanib qoladi.
Modda xossasi saqlanib qoladigan eng kichik zarraga
 
molekula
deyi ladi.
4-rasm.
Molekula (lotincha 
moles
– massa) 
bitta 
atomdan yoki bir necha atomdan tashkil topishi 
mumkin. Masalan, suv molekulasi 3 ta atom 
dan 
tashkil topgan. Unda 1 ta kislorod va 2 ta 
vodorod atomi bor (4-rasm).
Biz nafas oladigan kislorod gazining 
molekulasi ikkita bir xil kislorod atomidan 
iborat. Nafas chiqarganda chiqadigan karbonat 
angidrid gazi esa bitta uglerod va ikkita kislorod 
atomidan tashkil topgan. Har bir atom va 
molekulani o‘ziga xos harflar va raqamli harf 
bilan belgilash qabul qilingan. Masalan, kislorod 
atomini – O 
harfi 
bilan, 
molekulasi 
ikkita 
atom dan tashkil topganligi uchun O
2
shaklida belgilanadi. Karbonat 
angidrid molekulasi – CO
2
, suvniki – H
2
O ko‘rinishda bel gilanadi.
Shunga ko‘ra, suv molekulasini atomlarga ajratsak, ikkita vodorod va 
bitta kislorod atomi alohida holatda suv xossasini bermaydi. Juda ko‘p 
atomlardan tashkil topgan molekulalarda atomlarning o‘zaro joylashishi 
ham uning xossalarining o‘zgarishiga sabab bo‘lar ekan. Hatto aynan 
bitta nomdagi atomlardan ba’zilari ichki tuzilishi bilan boshqasidan farq 
qilishi mumkin ekan.
Tabiatda aynan bir xil jismlar yo‘q. Hattoki egizaklar ham nimasi 
bilandir farq qiladi. Shu farqlari bilan ota-onasi ularni ajratib oladi. 
Lekin aynan bitta moddaning molekulalari bir-biridan farq qilmaydi. 
Masalan, tarvuzdan, dengiz suvidan bug‘lantirib tozalangan suv 
molekulasi, buloq suvidan olingan molekula dan farq qilmaydi.

---

21
Atom va molekulalar juda kichik bo‘lganligidan ko‘z bilan ko‘rib 
bo‘lmaydi. Uni hatto oddiy mikroskop tugul, eng yaxshi optik 
mikroskop (eng kichik ko‘rish o‘lchami 0,000002 mm) da ham ko‘rib 
bo‘lmaydi. U holda uning o‘lchamlarini qanday qilib o‘lchaymiz? 
Bir qarashda uni bajarib bo‘lmaydigandek ko‘rinadi. Shunday tajriba 
o‘tkazaylik. Kengroq idishga suv quyib, unga shkalaga ega bo‘lgan 
tomizg‘ichdan bir tomchi yog‘ tomizaylik. Shunda yog‘ tomchisi 
suyuqlik sirti bo‘ylab yoyilib ketadi. Chunki eng ustki qatlamdagi 
molekulalar «toyib» ketib yoniga, undan keyingi qatlamdagilar 
ham xuddi shunday yoniga tushib yoyiladi. 
Oxirida faqat bitta qatlam qoladi. Yoyilgan yog‘ 
tomchisi doira shaklida bo‘lsa, uning diametri 
o‘lchanib, yuzasi 
S 
hisoblanadi (5- 
rasm). Bitta 
tomchining hajmini aniqlash uchun tomizg‘ichdan 
1 sm
3
hajmdagi suyuqlik alohida idishga tomizilib, 
tomchilar soni aniqlanadi. Tomchining hajmi 1 sm
3
ni tomchilar soniga bo‘lib topiladi.
5-rasm.
Yoyilgan tomchi hajmi 
V
= 
d
 · 
S
ga teng 
bo‘lganli gidan yog‘ qatlamining qalinligi 
bo‘ladi. Bundan qatlam 
qalinligi yoki molekula diametri hisoblab ko‘rilsa, 
d
= 0,0000002 mm 
ga teng bo‘ladi. Hozirgi zamon usullari bilan o‘lchangan molekulalar 
diametrlari ham shu tartibda ekanligi aniqlangan. Bu raqamning 
kichkinaligini quyidagi misolda ko‘rish mumkin. Bir dona vodorod 
molekulasini kattalashtirib, olma ko‘rinishiga olib kelinsa, Yer olmadan 
necha marta katta bo‘lsa, olma vodorod molekulasidan taxminan 
shuncha marta katta bo‘lar edi.
Hozirgi kunda maxsus elektron mikroskoplar yordamida katta 
o‘lcham dagi molekulalar bilan birga ayrim atomlarning rasmini 
ham olish mumkin. Vodorod atomining o‘lchami 0,00000012 mm 
ga, molekulasining o‘lchami esa 0,00000023 mm ga teng. Oqsil 
molekulasining o‘lchami 0,0043 mm atrofida ekan.
1. Atom va molekula bir-biridan nimasi bilan farq qiladi?
2. Molekula tarkibida nechta atom borligini qanday bilish mumkin?
3. 
Molekula kattami yoki bakteriyalarmi? Bakteriya o‘lchamini 
botanika yoki zoologiya kitoblaridan qarab solishtirib ko‘ring.

---

22