Kegl cc pechat indd

19-MAVZU
JISMLARNING BOSIB O‘TGAN YO‘LI VA UNGA KETGAN 
VAQT. BOSIB O‘TILGAN YO‘L (MASOFA) VA VAQT 
BIRLIKLARI
Mexanik harakatda jismning vaziyati vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishini 
bilib oldingiz. Bu o‘zgarishni xarakterlash uchun 
bosib o‘tilgan yo‘l
va 
vaqt
tushunchalari kiritiladi.
Bosib o
‘
tilgan yo
‘
l 
deb jismning harakat trayektoriyasining 
uzunligiga aytiladi.
Yo‘lni o‘lchash uchun uzunlik birligi metrdan foydalaniladi. Yo‘lni 
inglizcha 
space
– masofa,
 length
– uzunlik so‘zlarining bosh harfi 
s
yoki 
l
harflari bilan belgilanadi
1
.
Jism ma’lum bir vaqt mobaynida harakatlanadi. Vaqt juda 
murakkab tushuncha bo‘lganligi uchun unga oddiy ta’rif berib 
bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra o‘zimiz o‘rganib qolgan tushunchamiz 
bo‘yicha ishlatamiz.
Masalan, avtobus Guliston shahridan Toshkentga 2 soatda yetib 
keldi. Vaqtni inglizcha
 
time
so‘zining bosh harfi 
t
bilan belgilaymiz. 
Demak,
 t
= 2 soat.
Bosib o‘tilgan yo‘l uzun yoki qisqaligiga qarab, metrdan tashqari 
qulaylik uchun 
km, dm, sm
va 
mm
larda ham o‘lchanadi.
Masalan, Yerdan Quyoshgacha bo‘lgan o‘rtacha masofa 150 000 000 
km, Yerdan Oygacha bo‘lgan o‘rtacha masofa 384 
000 km, Yer 
radiusi ~ 6400 km, Urganchdan Nukus shahrigacha yo‘l uzunligi ~ 170 
km, maktab yugurish yo‘lkasining uzunligi 100 m, shilliq qurtning 
o‘tgan masofasi 15 sm va h.k.
1 km = 1000 m; 1 m = 10 dm; 1 dm = 10 sm; 1 sm = 10 mm.
Jismlarning harakatlanish vaqti
 
sekundlarda
 
o‘lchanadi. Zaruratga 
qarab vaqtni millisekund, minut, soat, sutka va h.k. birliklarda belgi-
lash mumkin. 1 sutka = 24 soat; 1 soat = 60 minut; 1 min = 60 sekund.