Kirish i-bob. Amir Temur davri davlat boshqaruv asoslari

I-BOB. AMIR TEMUR DAVRI DAVLAT BOShQARUV ASOSLARI
1.1 Amir Temur davri davlat boshqaruvining o’ziga xos xususiyatlari

Amir Temur davri tarixining turli qirralariga oid qator tadqiqotlar olib borilganligiga qaramay bu davr davlat boshkaruvining o’ziga xos xususiyatlari mavzusi alohida tadqiqot sifatida o’rganilmagan.

Amir Temur davlat boshqaruvida o’rta asr ananalarini saqlab qolgan bo’lsa ham uning boshqaruvida ko’plab o’ziga xos xususiyatlar mavjud.
Xorijlik mualliflar T.Lens va G. Loury Sohibqiron Amir Temur saltanati nafaqat harbiy kuch bilan barqaror turganligini, balki bu davlat boshqaruvidagi siyosiy, ijtimoiy, madaniy hayotdagi turk-mo’g’ul an’analarining eng maqbul va afzal jihatlarining saqlanib qolinganligi ham davlatni mustahkam turishidagi muhim omil deb hisoblaydilar va bu davlat boshqaruvining en7g ilg’or tizimlaridan ekanligini alohida ta’kidlaidilar .
Shuningdek, M. Haydar ham davlat boshqaruv institutlarida o’troq va ko’chmanchi aholi madaniyati aks etganligini, har ikki toifa aholi madaniy an’dnalarining davlatchilikka singdirilganligini alohida ta’kidlab, bu an’analar davlatni mustahkam boshqarishga katta ta’sir ko’rsatganligini ko’rsatib o’tadi. Muallifning fikricha, har ikki madaniyat an’analari boshqaruvga singdirilsa-da, ammo barcha jabhalarda turkiy davlatchilik an’analarining yetakchilik qilganligini ham ko’rsatib o’tadi.
Demak, boshqaruvda o’troq va ko’chmanchi aholining diniy, milliy, mintaqaviy, etnik kadriyatlari ham uyg’unlik kasb etgan. Bu esa davlatning ijobiy taraqqiyotiga tasir ko’rsatgan.
Amerika olimi Beatris Mans Amir Temur hokimiyatga kelish arafasida Chig’atoy Ulusining mavkei katta bo’lganligi, mintaqada mo’g’ul boshqaruvi o’rnatilganligi sababli Chig’atoy zodagonlari siyosiy va mamuriy hokimiyatda katta rol o’ynagani, bu ananalarning Amir Temur davrida ham saqlanib qolganligini takidlab o’tgan.
Uning fikricha, fuqarolik boshkaruvida fors tili va madaniyati ananalari ustunlik qilgan, ammo davlatni boshqarishda forsiyzabon kishilardan ko’ra turk-mo’g’ul urug’laridan bo’lgan amirlarning tasiri kuchli bo’lgan, aksar hollarda chig’atoy amirlari mamuriy boshqaruvga jalb etilgan.
Ijtimoiy-siyosiy hayotda urug’-qabilachilik ananalari saqlanib barlos, arlot, jaloyir, suldus, yasuri, apardi kabilalari, Xuttalon amirlari, qoraunnaslar siyosiy jihatdan Amir Temur davrida katta mavqyega ega bo’lgan. Ular orasida barlos qabilasining mavqyei boshqa qabilalarnikidan kuchli bo’lgan.
Biz albatta Beatris Mansning bu fikrlariga ko’shilamiz, chunki Amir Temurning o’zi barlos qabilasidan bo’lgan va bu qabila zodagonlarining mavqyei kuchli bo’lgan.
Amir Temur davlatni boshkarishda ikki toifa kishilarning-forsiy va chig’atoylarning mavke, bilim va tajribalaridan foydalangan, ammo ularning kuch va imkoniyatlarini cheklashga intilgan, boshqa monarxlar kabi ko’lida barcha sohalar ustidan nazorat o’rnatishga intilgan .
Beatris Mans o’z tadqiqotida Amir Temur turk-mo’g’ul va fors-arab ananalaridan boshkaruvga moslab foydalangani haqida alohida takidlab o’tgan⁴.
Amir Temur davlat boshqaruvida turk, mo’g’ul, arab ananalari uyg’unlashtirilgan holda bir-birini to’ldirdi. Milliy davlatchilik qadriyatlarimiz ushbu davlatning poydevori bo’lib xizmat qildi. Amir Temur davri rivojlangan davlatlari boshqaruvidagi afzal jihatlar milliy mentalitetimizga xos ravishda tanlab olindi va ijobiy rivojlantirildi.
Dissertant X.Mamatov Amir Temur davlat boshqaruvidagi eng birinchi tamoyil Sohibqiron Amir Temurning xalq bilan davlatni birlashtiruvchi kuch sifatida musulmon dinini qo’llab-quvvatlash, uni rivojlantirish, himoya kilish, musulmon hukuqiga amal qilish tamoyili⁵ deb hisoblaydi. Biz muallifning fikriga qo’shilgan holda ushbu jihat davlat mafkurasi va manaviy tayanchini kuchaytirishga xizmat qilgan, deb fikr bildiramiz. Amir Temur Chingizxon kabi fotihlardan farkli ravishda islom mafkurasining kuchidan o’z davlatini mustahkamlashda foydalandi. Uning asosiy maqsadlaridan biri mo’g’ullar davrida zaiflashib qolgan islom dini ananalarini kuchaytirish, o’z qo’l ostidagi xalqlarnin tinchligini, iqtisodiy barkarorligi, konuniylik va adolatni taminlash edi. Uziga karam yerlardan boju xiroj olish bilan cheklanib, ularning farovonligi bilan qiziqmagan bazi podshohlardan Amir Temurning farqi ham shundadir. Amir Temur davlatida konun ustivorligi va adolat qoidalariga qat’iy amal qilingani uning o’ziga xos xususiyatlaridandir.
Nizomiddin Shomiy hukmdor Amir Temurga shunday baho beradi: « u... bir komilzot bo’lib, uning lutfu-qahri har bir zamon talabiga ko’ra olam ahliga namoyon bo’lib turadi. Uning hayrli ishlari, rasm-rusumlari fe’l-atvori va so’zlarining ta’siri faqat yillar emas, ko’p asrlar davomida zamona sahifasida boqiy qoladi, nabira-chabiralari, do’stlari va yakinlari o’sha yo’ldan yuradilar, uning fe’li harakati va nufuzli hukmlariga.
erishadilar. Bu da’voni shohidi va bu manoning nishoni adolatli, eng himmatli ulug’ amir Sohibqiron Amir Temur Kuragonning vujudi shariflaridir. Uning adolatli siyosati jazoga yaqin, qahri esa lutfga aralashdir... Yuqori darajadagi fozillar va ulardan quyirok kishilarning har birini o’z martabasiga ko’ra barqaror tutadi. Har bir kishini fazli va donishmandligi darajasiga loyiq maqomga qo’yadi. Mashoyihlar va solih bandalarni uluglaydi, ular bilan hamsuhbat va hammajlis bo’lishga rag’bat ko’rsatadi. Ojiz kishilaru rayyatlarni, savdogaru dehqonlarni muhofaza etishda qonunlarga rioya qilib, adolat rasmini bajo keltiradi"⁶.
Bu davrda xalqaro miqyosda iqtisod, savdo, tashqi siyosat va diplomatiyaning global muammolari diplomatik va rasmiy darajada hal etishga o’tilganligi Amir Temur davlat boshqaruvining o’ziga xos xususiyatlaridan biri edi. Ushbu tadbirlar esa Ipak yo’lining eng muhim tarmoqlari ustidan nazorat o’rnatishga, myntaqada kuchli geosiyosat yuritishga, integrasion jarayonlarning kuchayishi va kengayishiga olib keladi. Davlat ichki va tashqi bozor munosabatlari har tomonlama ko’llab-quvvatlab, tadbirkorlik faoliyatiga katta yo’l ochib beradi.
Bizningcha, Amir Temur davlatni boshkarish siyosatining chingiziylar davlatchiligi an’analaridan farq qiluvchi qator jihatlari mavjud.
Birinchidan, Devon tizimi qadimgi davlatchilik an’analarimizga muvofiq tuzilgan bo’lib, bu apparat-ma’muriy tizimni Sohibqiron boshqaruvga asos qilib olib kirgan edi.
Ikkinchidan, agar Chingizxon 1206 yilda chaqirilgan Qurultoyda urug-qabilachilik tuzumida yashayotgan, chet el zulmi ostida ezilmagan, geosiyosiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lmagan yerda osonlik bilan ilk ko’chmanchi feodal mo’gul davlatining rahbari etib saylangan bo’lsa, Amir Temur yuzlab yillar ilgari katta davlatchilik taraqqiyotiga erishgan, IX-XII asrlarda o’zining manaviy merosi bilan dunyo sivilizasiyasini bemisl darajadaboyitgan o’troq va yarim o’troq aholining yurtida yagona davlat tuzishga muyassar bo’lgan edi.
G’arb va Sharkni bog’lovchi ko’prik hisoblangan O’rta Osiyo yer osti va yer usti boyliklariga kon, tabiati mo’tadil, eng muhimi barcha fotihlarning nazari tushadigan, Buyuk Ipak yo’lining yirik tarmogi o’tgan, geosiyosiy muhim xudud edi. XIII-XIV asrlarda O’rta Osiyo xalqlari bir yarim asrlik mo’gul zulmi va adolatsizliklardan ezilib, ruhan tushgan, tarqoqlik kuchayib iqtisod pasayib ketgan murakkab davr edi. Amir Temur ana shunday murakkab davrda markazlashgan davlat tuzishdek murakkab vazifani bajargan edi.
Uchinchidan, mo’ngul davlati mafkurasiga zid ravishda islohotlarda islom mafkurasi avvalgi o’ringa qo’yilgan.
To’rtinchidan, Amir Temur Chingizxondan farqli ravishda islom va adolat bayrogi osti da yurishlar uyushtirgan.
Beshinchidan, Chingizxon o’z boshqaruvida ko’chmanchi aholining manfaatlarini himoya qilgan. Amir Temur esa o’troq va ko’chmanchi aholining manfaatlarini uyg’unlashtirgan holda davlatni boshqargan;
Oltinchidan, Chingizxon asosan boylik orttirish yurishlar uyushtirgan. Amir Temur esa mintaqalarda boju xirojlar olish bilan birga islom dini, tinchlik, xotirjamlik, adolat, qonuniylik, iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash yo’lida faoliyat yuritdi;
Yettinchidan, Chingizxon o’zi yurish qilgan yerlarda o’z ortidan vayronalar qoldirgan va bu yo’qotishlar ko’plab xalqlar va davlatlarning qariyb bir yuz ellik yil orqaga qaytishiga, taraqqiyotning keskin darajada pasayib ketishiga sabab bo’lgan. Amir Temurning mintakalardagi yurishlari shunchaki boylik orttirish missiyasi emas, uning zaminida jiddiy asoslar mavjud edi. Amir Temur o’z raqiblarining aybibilan vayron etgan yerlarni vaqti kelib qayta tiklagan va o’ziga bo’ysungan yerlarda keng bunyodkorlik ishlarini olib borgan. Chingizxondan Amir Temur tomonidan bunyod etilgan Samarkand, Kesh, Boylaqon kabi muhtasham shaharlar, shifoxonalar,
masjidu madrasalar, ko’priklar, rabotlaru bozorlar barpo etilgan emas. Bu masalada ham ularni bir-biri bilan taqqoslab bo’lmaydi. Bazi adabiyotlarda Chingizxon va Amir Temur beshafkatlikda teng ayblanadi, ammo Amir Temur keltirilgan vayronalar raqiblari tomonidan sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan jazo tariqasida ro’y berganini unutmaslik kerak. Uning Isfahon, Sabzavor kabi shaharlarda qirg’inlar uyushtirgani, odamlar kallasidan minoralar qurgani hakida malumotlar bo’lishiga qaramasdan hali arxeolog olimlar tomonidan bu faktlarning birortasi isbot etilmagan⁷. Biz bu bilan Amir Temur tomonidan uyushtirilgan qirg’inlarni oqlamoqchi emasmiz, Amir Temur yurishlari davrida sodir etilgan vayronalar va berilgan kurbonlarga xalq aybdor emas edi, ammo u davr zaiflar kuchlilarga bo’ysungan, xalkaro siyosiy nufuz harbiy kuch orqali mustahkamlangan, bu davr urushlar davri ekanligini unutmaslik kerak. Bunday urushlar har qanday davlatlar o’rtasida sodir bo’lishi o’sha davr uchun tabiiy hol edi. Biz Amir Temurga va uning davlat boshkaruviga baho berishda ushbu omillarni ham inobatga olishimiz kerak.
Sakkizinchidan, Amir Temur harbiy boshkaruvni mo’g’ul uslubida olib borgan bo’lsa ham, bu usulga katta o’zgartirishlar kiritdi va mamuriy boshkaruvda fors-arab usullaridan o’z davlatining manfaatlariga moslab foydalandi. Uning boshqa davlat boshkaruv usullaridan farqi xam shundadir.
To’kqizinchidan, Chingizxon o’z vatanini ozod qilib mustaqil va markazlashgan davlat tuzish rejasini tuzgan emas. Amir Temur esa Movarounnahrdagina emas, butun Markaziy Osiyoda yagona davlat tuzib bu yerda istiqomat qiladigan xalqlarning taraqqiy etishiga katta imkoniyatlar yaratdi.
Uning davrida davlat va jamiyat, hamda fukarolar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga, barcha sohalardagi radikal o’zgarishparga aynan davlat tomonidan olib borilgan siyosat bosh omil bo’lib xizmat qildi.
Mamuriy tizimda ham ixchamlikka va samaradorlikka, xazina mablag’ini iqtisod qilishga katta etibor berilgan.
Amir Temur davlatining iqtisodiy qudrati avvalo davlat yerlaridan kelgan daromadlar, mamlakat aholisining to’lagan soliqlari, Buyuk Ipak yo’lidan tushgan bojlar, karam mamlakatlardan kelgan xiroj, moli omon va boshka soliqlar, yurishlardan tushgan o’ljalar, badavlat zamindor va tadbirkorlarning xayriya hadyalari va boshka manbalar evaziga kuchayib borgan.
Shuningdek, Amir Temur davrida davlat mulkini avaylash va ehtiyot qilish, moliyaviy manbalardan tejamkorlik bilan foydalanish yo’lga qo’yildi. Bu masalada Amir Temur nafaqat o’zi, balki o’g’illari, qo’l ostidagi sultonlarning ham to’g’ri siyosat yuritishini talab qilgan va ularni qattiq nazorat ostiga olgan⁸.
Sharafuddin Ali Yazdiy malumotiga ko’ra, «Sohibqiron Hindistondan kaytib Samarqandda kelib tushti; arzig’a yetkurdilarkim, Tabriz viloyatida fitnalar paydo bo’lub turur.
Bu mahalda Honzoda Tabrizdin kelib hazratni ko’rdi va shahzodaning ahvolini tamom arz qildi va dedikim «Agar Sohibqironning fikrini qilmasa, u yag’iliq qilur. Molikim, hazratqa taalluq erdi, tasarruf qilib, barchani beklariga ulashturdi».
Bu haqda Sharafiddin Ali Yazdiy shunday.hikoya qiladi: «Sohibkiron Ray va Shahriyordin o’tub erdikim, amirzoda Mironshoh keldi. Ul kun hazrat ancha ko’runush bermadi. Ushul kun Amon otliq, amirzoda Pir Muhammad Umarshayxning navkari Sherozdin peshkashlar bilakim, amirzoda yibarib erdi, kelib ko’runish etib, peshkashlarni tortti. Tonglasi amirzoda Mironshohga ko’runush berib, amirzoda yukunib qalin peshkashlar tortti. Ammo Sohibqiron anga hyech iltifot qilmadi, ul jihatdinkim andin yamon harakatlar zohir bo’lub erdi. Va Temur Xojai Oq Bug’a va Jalol al-islom hukm bila Tabrizg’a bordilarkim shahzodaning ahvolini so’rub, tahkiq qilg’aylar. (Alar tezda) Tabrizg’a borib noiblarini va omillarini tutib band qildilar va devoniy daftarlarni tilab, (necha yilliq) «du danga» molkim, devoni a’loi hossaga taaluq erdi, shahzoda ani olib xarj qilib erdi, barchani havola qildilar. Hazrat eshittikim, shahzodag’a ayshu ishratig’a bois bir jamoat sozandalar bo’lg’on ermishlar, alar jihatidin shahzoda ishratqa mashg’ul ermish. Bu jihatdin viloyatqa tashvishlar paydo bo’lg’on turur. Hukm bo’lib erdikim, alarni tutib yasoqqa yetkurgaylar» .
Amir Temur adolatni avvalo o’z farzandlaridan, oilasidan talab qilgan, janglarda ham o’g’il va nabiralarini ko’shinning eng xavfli qismlariga boshliq etib tayinlagan. Bu esa adolat va qonun ustivorlig’ini taminlashga, xalqning ishonchini qozonishga sezilarli tasir ko’rsatgan.
Sohibkiron Amir Temur davlatchiligi taraqqiyotining bosh omillaridan biri ijtimoiy tizimni to’g’ri tashkillashtirilganligidadir. Amir Temur saltanatida barcha tabaqalarning ijtimoiy ximoya masalalariga qatiy etibor qaratilgan. Ijtimoiy tabakalarning salohiyati, kuchi, insoniy fazilatlariga alohida etibor berilib davlat va jamiyat uchun katta xizmat qilgan xodimlar ayrocha yuksak taqdirlangan va u bu masalada bir xil taksimotdan voz kechilgan. Shuningdek, davlatdagi kam taminlangan ijtimoiy tabaqalar kuchli muxofaza etilgan. Ular kiyim-kechak va pul taminoti bilan siylanganlar.
Hatto yetim-yesirlar uchun alohida langarxonalar² solingan va bepul taomlar tarqatilgan, davlatga xizmat qilgan kishilar moddiy taminlangan. Demak, Amir Temur davlatining iqtisodiy, ijtimoiy, goyaviy vazifalari mukammal darajada tashkillashtirilgan.
Amir Temur davlatining mudofaa tizimi mukammal darajada tashkillashtirilgan bo’lib mamlakat butunligi, tinchligi va barqarorligiga raxna soluvchi ikki xavf-ichki va tashqi xavflar, ularning paydo bo’lishi sabablari o’rganildi va shunga monand mudofaa tiziminining vazifalari belgilandi.
Bu davrda qo’shin tuzulishi, mutaxassislarni to’g’ri tanlash va ularning ishini samarali tashkillashtirish, jang, mudofaa usullari o’z davri imkoniyatlaridan o’zib ketdi, harbiy soha yuqori darajaga ko’tarildi.
Shuningdek, bu davrda sud-huquq tizimi ish faoliyati o’z davrining huquqiy asoslari va taraqqiyot darajasiga monand olib borildi. Bu davrdagi sud-hukuk tizimi jamiyat va davlatning o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini ogishmay amalga oshirishda tayanch vazifasini o’tadi.
Amir Temur davlat boshkaruv asoslari to’grisida gapirganda bu davrdagi diplomatiya va xalqaro munosabatlarning beqiyos darajada rivojlanganligi, uning sanat darajasiga ko’tarilganligi, hamda ushbu omillarning davlat boshkaruv asoslarini mustahkamlashga xizmat qilganligini alohida takidlash joiz.
Amir Temurning jamiyatni o’n ikki toifaga bo’lishi va ijtimoiy tabaqalarga moye siyosat yuritishga intilishi bu davr davlat boshkaruv asoslarining mustahkamlanishiga olib boruvchi sabablardan biridir. Amir Temur davlatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u konunlar va axlokka asoslangan jamiyat kurdi. U avvalo o’zi ahloki yuksak inson bo’lib oila azolari va qo’l ostidagi xodimlarni ham ahloqiy jihatdan tarbiyaladi. Xodimlarni tanlashda ularning insoniy va ahloqiy fazilatlariga etibor berdi. Bu jihat ham uning katta yutuqlaridandir. B u esa boshqaruvga milliy ahloqiy qadriyatlarimiz singib ketganligiga guvohlik beradi.
- Amir Temur davlatchiligining o’ziga xos xususiyatlaridan biri uning kengash, maslaxatga tayanganligidadir. Amir Temur «O’zga mamalakatlarni zabt etish, ularni idora qilish, ganim lashkarini sindirish, dushmanni tuzoqqa tushirish, muholiflarni ko’nglini topib do’stga aylantirish, dust-dushman orasida muomala, murosayu-madora qilish xususida ushbu tadbir va kengashlarni qo’lladim