Kirish I bob

– ahil oila – bu yerda oila a’zolarining barcha ehtiyojlari qondiriladi;

– birlashgan oila – u barcha asosiy ehtiyojlarni qondiradi va bolalarni tarbiyalashda kelishmovchiliklarga uchramaydi;

– ahil bo‘lmagan oila (bezovta qilingan, beqaror, buzilgan) – unda nizo bor, keskin muhit mavjud, hatto juftlik o‘rtasida ham bolalarga befarqlik va shafqatsiz munosabatda bo‘lish hissi mavjud;
–to‘ldirilgan oila – unda ajrashgandan so‘ng, ota-onalardan biri o‘z farzandlari bilan yangi turmush quradi, unga yangi turmush o‘rtog‘i oldingi nikohidagi bolani olib keladi. Ularning birgalikda farzandi bor. Bu “mening farzandlarim”, “farzandlarimiz” kabi muammolarni keltirib chiqaradigan eng murakkab munosabatlar turi. Noto‘liq oila deganda bitta ota yoki ona farzandi yoki farzandlari bilan birga yashaydigan oila tushuniladi. Ota-onalardan biri (ko‘pincha ona) ham ota, ham ona vazifalarini bajarishi kerak bo‘ladi. Bir ota-onaga qo‘yiladigan vazifalar juda talabchandir.

Noto‘liq oilaning shakllanishi quyidagilarga bog‘liq bo‘lishi mumkin:

– ota-onadan birining vafoti;

– ajralish;

– juftdan birining ketishi (masalan, qamoq, oila bilan yashashni davom ettirmaslik qarori);

– ayolning yolg‘iz ona bo‘lib qolish qarori.

Oila bilan ishlash, birinchi navbatda, uni tushunishni nazarda tutadi. Oilaga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri uning madaniy va etnik kelib chiqishidir. Bolani tarbiyalashda oilani yuritishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi va ularning o‘z vazifalarini bajarishi muhimdir.
Olimlar oilalarni vazifalarning bajarilayotganligiga ko‘ra quyidagilarga ajratadilar:
Funksional oilalar – bu muammolardan ta’sirlanmagan de fakto oilalar. Bu oilalar bolaning hayoti va farovonligiga to‘g‘ri g‘amxo‘rlik qiladi;
Muammoli oilalar – bu ba’zi yoki barcha funksiyalarda buzilishlar mavjud bo‘lgan oilalar. Biroq bu buzilishlar bolaning oila tizimi va rivojlanishiga tubdan xavf tug‘dirmaydi. Ushbu “to‘siq”larga qaramay, oila o‘z kuchlari va vaqti-vaqti bilan tashqi aralashuv orqali o‘z muammolarini hal qila oladi va qoplaydi, bir martalik yoki qisqa muddatli, disfunksional (nosog‘lom) oilalar – oilaga bevosita tahdid soladigan jiddiy buzilishlarga ega oilalardir. Bu tabiatning buzilishlari endi oilani mustaqil boshqara olmaydi, shuning uchun oilaga tashqaridan yordam berish kerak;
Disfunksional oilalar – bu o‘z vazifalarini bajarishni butunlay to‘xtatadigan va bolaga jiddiy zarar yetkazadigan yoki unga xavf tug‘diradigan oilalar. Zaif oilalarni qo‘llab-quvvatlash (tuzatish) bu borada ma’nosiz va keraksizdir. Yagona yechim – bolani muqobil oilaviy parvarishga jalb qilish. Oilaning asosiy vazifalariga e’tibor qaratish kerak: bolalarni tarbiyalash (birinchi navbatda), keyin kattalar oila a’zolarining ehtiyojlarini qondirishlari zarur.
Yuqoridagi vazifalar quyidagi oltita asosiy funksiyalar bilan ifodalanadi:

• 
  Biologik-reproduktiv funksiya
  
• 
  Iqtisodiy funksiya
  
• 
  Oilaning tarbiyaviy va ijtimoiy funksiyasi
  
• 
  Emotsional va psixogigiyenik funksiya
  
• 
  Oilaning himoya funksiyasi
  
• 
  Oilaning felitsitologik funksiyasi
  

Biologik-reproduktiv funksiyasi. Bu funksiya mutaxassislar tomonidan ikki shaklda taqdim etiladi, fiziologik shakl oilada ko‘pchilik odamlarning hayoti uchun asosiy fiziologik ehtiyojlarini qondirishiga asoslanadi (uy-joy, kiyim-kechak, oziq-ovqat va boshqalar). Reproduktiv shakl jinsiy hayotning nasl-nasab shaklini taqdim etadi, bu insoniyatning, asosan, oilaviy sharoitda ko‘payishini ta’minlaydi (hozirda u faqat oilaning domeni emas). Oila ko‘payish, ya’ni jamiyatning biologik davomiyligi uchun maqbul sharoitlarni yaratadi. Sog‘lom oilada optimal muhit nafaqat yangi hayotning paydo bo‘lishi, balki shu hayotni davom ettirish uchun kerak bo‘lgan zarur g‘amxo‘rlikdir.
Iqtisodiy funksiyasi. Har bir oila o‘z daromadlari va xarajatlariga ega bo‘lgan ma’lum bir iqtisodiy va iste’mol birligini anglatadi. Yaxshi ishlaydigan oila o‘z mablag‘laridan ehtiyojlari va imkoniyatlariga muvofiq foydalanishni rejalashtiradi, pulni ma’lum ustuvorliklarga muvofiq taqsimlaydi. Oila iqtisodiy funksiyasining bir qismi ham bolalar va yoshlarda to‘g‘ri iqtisodiy fikrlashni shakllantirishdan iborat.
Oilaning tarbiyaviy va ijtimoiy funksiyasi. Oila – bu bola muloqotga kirishadigan birinchi guruh. Uning doirasida bola asta-sekin muloqot, gigiyena, jamiyatdagi xatti-harakatlar va shu kabilarning asoslarini o‘rganadi, boshqa oila a’zolari bilan muloqot qilish orqali bola asta-sekin qayta ishlanishi kerak bo‘lgan turli xil ma’lumotlarni oladi. Oilada bola individual ijtimoiy rollarni bilish va tushunish, jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, diniy, axloqiy va boshqa munosabatlarni, ularning individual va barcha uchun ahamiyatini tushunishni tegishli tarzda o‘rganadi. Oilada bola avlod munosabatlarining ahamiyatini, ota-onalar va bobo-buvilar bilan muloqot qilishning mos usulini tushunishni o‘rganadi, keyinchalik u boshqa a’zolar bilan muloqotda qo‘llaniladi. Shu bilan birga, ular o‘zlarini, ehtiyojlarini tushunishni va o‘z manfaatlarini munosib tarzda targ‘ib qila olishni o‘rganadilar.
Emotsional va psixogigiyenik funksiyasi. Oila insonning asosiy hissiy muhitini ifodalaydi, uni almashtirish qiyin. Oilada ular his-tuyg‘ularni qabul qilishni va berishni o‘rganadilar. Inson uchun yaxshi funksiyali oila bexatarlik, xavfsizlik, ijobiy his-tuyg‘ular va munosabatlar orolini ifodalaydi va uning a’zolari ruhiy barqarorligi uchun zamin yaratadi. Ayniqsa, begonalashgan tashqi dunyoda funksional oila ijobiy-hissiy fon yaratadi. Bola nuqtayi nazaridan, bu hissiy funksiya oilaning eng muhim va almashtirib bo‘lmaydigan funksiyasidir. Bolaning sog‘lom rivojlanishi uchun, eng avvalo, barqaror va mehribon muhit kerak. Oiladagi ijobiy-hissiy munosabatlar bola shaxsiyatining hissiy tomonini rivojlantirishning zaruriy shartidir. Mehribon otaonalar va opa-singillar ham bir-biriga zarur g‘amxo‘rlik ko‘rsatadilar, bu ularning ruhiy va jismoniy salomatligiga ta’sir qiladi. Ushbu funksiyaning yetarli darajada bajarilmasligi bolaning psixosotsial rivojlanishidagi deformatsiyalarga olib keladi, bu hissiy mahrumlik, umidsizlik, xatti-harakatlarning buzilishi va hatto huquqbuzarlik bilan namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy ish, keyinchalik, darslarni sababsiz qoldirish, agressiya, oiladagi zo‘ravonlik, ajralish va boshqalar kabi masalalarga e’tibor beradi.
Oilaning himoya funksiyasi. Oilaning himoya funksiyasi oilada bolaning tarbiyasi uchun yetarlicha barqaror muhit yaratilishini, oilaning iqtisodiy, moddiy sharoitlari yo‘qligi, sog‘lig‘i yoki gigiyena xizmatining yetarli emasligi, yoki oiladagi axloqiy muhitning mos kelmasligi tufayli bola azob chekmasligini nazarda tutadi. Oila bolani uy bilan ta’minlashi kerak, ya’ni bolani har jihatdan himoya qiladigan joy. Shu nuqtayi nazardan, ijtimoiy ish amaliyotida biz tashlab ketilgan bolalarni, qarovsiz va zo‘ravonlikka uchragan bolalarni, qoniqarsiz sharoitlarda yashovchi bolalarni, qashshoqlik va shunga o‘xshashlarni himoya qilish zarur ekanligiga duch kelamiz. Aytishimiz mumkinki, individual nuqtayi nazardan o‘tmishda yirik ijtimoiy guruh bo‘lmagan. Shunday qilib, oilaning asosiy psixologik tavsifi va xususiyatlaridan biri – bu uning turli xil funksiyalaridir. Demak, oila a’zolarining turlicha ehtiyojlarini qondirish bilan uyg‘unlashgan uning hayoti va faoliyati kechishiga daxldor funksiyalar oila funksiyalari deb ta’riflanadi.
Oilaning felitsitologik funksiyasi. Xozirgi zamon oilasining tobora axamiyati ortib borayotgan funksiyalardan biri uning felitsitologik funksiyasidir(italyancha “felitsite”-baxt degani). Shaxsiy farovonlikka erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida kо‘p jixatdan xal qiluvchi omil bо‘lib bormoqda. Baxt nima о‘zi? Xozirgi zamon oilasi о‘z a’zolarining baxtini ta’minlash qanday rol о‘ynaydi? Baxtga intilish xar bir inson uchun tabiiydir va ayni shu baxtga intilish ularni oila quriga undaydi. Inson о‘ziga ato etilgan baxtning tо‘rtdan uch qismini oiladan, choraktiga yetar-yetmas qismini boshqa narsalardan topadi. Oilada er-xotinning bir-birini tо‘liq tushunish-ularning о‘zlarini baxtli xis qilishlarini ta’minlaydi. Shuningdek, о‘zidagi mavjud tibbiy-ijodiy imkoniyatlar (iqtidor)ni rо‘yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash xam insongaо‘zini baxtli xis etish imkonini beradi. Keyingi vaqtlarda insonning imkoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi xam ortib bormoqda. Lekin ba’zan nopok yо‘llar bilan pul topish orqali baxtli bо‘lishga intilish yoki о‘zgalar xisobiga shaxsiy baxtga intilish kabi salbiy xolatlar xam uchrab turadi. Ba’zan esa oila a’zolarning (ayniqsa: er-xotinning)shaxsiy baxtga о‘z maylicha intilishi oilalarda noxush xolatlar (xiyonat kabi)ni xam keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun xar bir shaxs о‘zida kо‘proq vijdonlik, poklik, xalollik kabi ma’naviy-axloqiy fazilatlarni tarbiyalashga e’tibor berilish lozim.