Kitab Avropa Qonşuluq və Tərəfdaşlıq Aləti Şərq Ölkələri Meşə Sektorunda Hüquq Tətbiqi və İdarəetmə Sisteminin Təkmilləşdirilməsi proqramının ikinci fazası
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 II FƏSİL MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI meşələrdə bəzən ot bitkilərinə çox az təsadüf olunur. Meşədən kənarda bitən ağac qruplarında isə az miqdarda kollar və meşə növlərindən fərqli ot bitkilərinə təsadüf olunur. Beləliklə, meşənin əsas xüsusiyyəti bitkilərin müxtəlif yaruslarda yerləşməsi, bioloji müxtəliflik, ağac və kol bitkilərinin özünəməxsus quruluşa malik olmasıdır. Meşədəki çoxmərtəbəlilik (yarusluluq) adi parklarda və bağlarda olduğundan fərqlidir. Torpağın səthindən başlayaraq ən hündür ağacların çətirinə qədər müxtəlif mərtəbələrdə yerləşən bitkilər işığa tələbkarlığı ilə fərqlənirlər. Meşənin çoxmərtəbəli quruluşunda boşluq tapmaq çətindir. Təbiət hər bir bitki növünü özünəməxsus şəraitlə təmin edir. Palıdvələs meşəsində ilk yarusda palıd, ikinci yarusda vələs, alma, armud, quşarmudu, üçüncü yarusda qarağat, yemişan, fındıq dördüncü yarusda zirinc, böyürtkən, itburnu, zoğal, gəndalaş, beşinci yarusda ot bitkiləri yerləşir. Meşə döşənəyitorpağın üzərin dəki mamır, mikroorqanizmlər, xəzəl, bitki qalıqlarından ibarət olub, torpağın münbitləşməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. Eyni zamanda meşə döşənəyi torpağın su və hava keçiriciliyinin yaxşı laşmasına kömək edir, buxarlanmanın, güclü leysan yağışları zamanı sel sularının yaranmasının qarşısını alır. Torpağın su keçiriciliyinin artması yeraltı suların, çay və bulaqların bol su ilə təmin olunmasına şərait yaradır. Azərbaycan meşələri əsasən 5 yarusdan ibarət olub, müxtəlif hündürlüklü, ağac, kol və ot bitkiləri xüsusi meşə mühitini əmələ gətirir. Eldar şamı və ya qarmaqvari şamın bitdiyi qarışıq meşələrdə işıqlanma səviyyəsi toxumdan əmələ gələn şam pöhrələrinin inkişafına müəyyən təsir göstərir. İşıqsevən şam meşəliyində məhsuldar torpağa düşən palıd, vələs və digər bitkilərin toxumları sürətlə inkişaf edərək meşənin ikinci və üçüncü yarusunu tutur. Fıstıq və ya cökə ağacları gölgəyə davamlı olaraq sıx meşəlik əmələ gətirir. Şam ağaclarının toxumları kölgəlik şəraitində zəif inkişaf edir və kifayət qədər işıq düşmədiyinə görə alçaqboylu ağaclar əmələ gəlir. Bu halda şam meşəliyi tədricən palıd və digər ağaclarla əvəz olunmağa başlayır. Akademik Həsən Əliyev Kiçik Qafqazın dağ yamaclarında qarmaqvari şam meşəsinin zaman keçdikcə digər ağac növləri ilə əvəz olunmasını bu səbəbdən izah edirdi. Meşənin birinci yarusunda yerləşən ağaclar müəyyən əlamət lərə görə digər bitkilərdən fərqlənir. Əsasən meşə örtüyü üçün bu bitkilkər təyinedici edifikator rolunu oynayır və meşənin ümu mi ekoloji vəziyyətini əks etdirir. Birinci yarusda hündür boylu 39 MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI II FƏSİL ağaclar (palıd, vələs) erkən yazda yarpaqlar əmələ gələnə qədər çiçəkləyir. Çiçəkləri nisbətən xırda olub əsasən külək və həşərat vasitəsilə tozlanır, yetişmiş meyvələrdəki toxumlar külək və quşlar vasitəsilə yayılır. Meşənin ikinci və üçüncü yarusunda yerləşən nisbətən alçaqboylu ağac və kollar (fındıq istisna olmaqla) yazın sonunda çiçəkləyir. Bu bitkilərin ağ rəngli, parlaq çiçəkləri toran meşədə diqqəti cəlb edir və daha çox həşəratlarla tozlanır. Toxum və meyvələri isə quşlar, heyvanlar vasitəsilə yayılır. İnsan tərəfindən yaradılan süni meşədə əlverişli şəraitdə 100 150 ildən sonra cərgə ilə əkilmiş ağacların altında yeni ağac növləri, meşəaltı kollar və ot örtüyü əmələ gəlir. Yeni salınan meşə zolaqlarının inkişafı təbii meşədən fərqli olaraq bir neçə mərhələdə gedir. Fərdi inkişaf mərhələsində toxumdan becərilən cavan ağacların çətiri tam inkişaf edib qovuşmur. Belə halda ağaclar ətraf mühitin əlverişsiz təsirlərinə daha çox məruz qalırlar. Zəif inkişaf etmiş bitkilər davam gətirməyərək məhv olur. 35 ildən sonra bitkilərin kollanma dövrü başlayır. Ağaclar sürətlə inkişaf edib, çətirləri sıx qovuşur. Qonşuluqdakı ağaclar arasında rəqabət hər bir ağacın boyatma və inkişafını sürətləndirir. 1025 ildən sonra yeni salınmış meşə sahəsi gur inkişaf etməyə başlayır. Güclü rəqabət şəraitində buradakı ağaclar maksimal hündürlüyə çatıb, budaqları və yarpaqları sıx inkişaf edir. Bu dövr meşə massivinin gur inkişafı mərhələsidir. Ağaclar yağıntının çox hissəsini hopdurub saxlayır və buxarlanmaya çoxlu miqdarda rütubət sərf edir. Bu mərhələdə ağacların kök sistemi tam inkişaf etməmiş və torpağın dərinliyinə sirayət etməmiş vəziyyətdədir. Bu zaman sıx kollanma şəraitində bəzi xəstəliklərin asanlıqla yayılması müşahidə olunur. Ağacların sıx çətiri arasından günəşin şüaları az miqdarda keçdiyinə görə daha zəif ağaclar məhv olub quruyur və nəticədə seyrəlmə baş verir. Yetkinlik mərhələsi (2060 il) ağacların meyvə əmələ gətirdiyi dövrə təsadüf olunur. Kifayət qədər formalaşmamış kök sisteminə malik zəif ağacların məhv olması və yaxud güclü qonşu ağaclarla rəqabətə davam gətirməyərək inkişafdan qalması müşahidə olunur. Kök sistemi yaxşı inkişaf etmiş ağaclar məhv olmuş bitkilərin yerini tutur. Yıxılan ağacların yerində yaranan boşluqlarda, yəni meşə “pəncərələri”ndə inkişaf edən cavan pöhrələr yeni həyata qədəm qoyur. Növbəti daha uzun inkişaf mərhələsi bərpaolunma adlanır. Bu zaman qocalmaqda olan yetkin ağacların davamlılığı azalır, onların boy atması dayanır. Meşəaltı bitkilər gur inkişaf edir və cücərmiş Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|