Kitab Avropa Qonşuluq və Tərəfdaşlıq Aləti Şərq Ölkələri Meşə Sektorunda Hüquq Tətbiqi və İdarəetmə Sisteminin Təkmilləşdirilməsi proqramının ikinci fazası
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Meşədə çoxyarusluluğun əhəmiyyəti nədən ibarətdir
- Azərbaycan meşələri
40 II FƏSİL MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI toxumlardan meşənin yeni nəsli yaranır. Beləliklə, eyni növdən olan ağacların bir neçə nəsli inkişaf edir. Meşədə müxtəlif yaş mərhələsində olan bitkilərin sayı artır. Yıxılan ağacların yerində küləklə və heyvanlar tərəfindən gətirilən yeni ağackol növlərinin toxumları inkişaf etdikcə müxtəlif cinsli meşə formalaşır. Ömrünü başa vurmuş qocaman ağaclar yeni nəsillə əvəz olunur. Bu mərhələ təbii meşələrdə hər 150200 ildən bir baş verir və 60100 il müdətində davam edir. Dağlarda meşələrin həddindən artıq qırılması düzənlikdə əkin sahələrini sudan məhrum edir, çayların su rejimi pozulur, torpaqların eroziyası sürətlənir. Meşəni özünə məskən etmiş quşların və heyvanların məhv edilməsi ağac xəstəliklərinin və ziyanverici həşəratların geniş yayılmasına səbəb olur. Qabanlar və digər dırnaqlı heyvanlar torpağı eşərək ziyanverici həşəratların sürfələrini tapıb qidalanırlar. Meşə döşənəyinin bu cür eşilməsi ağac toxumlarının cücərib inkişaf etməsi üçün şərait yaradır. Quşlar da meşə sanitarları rolunu ifa edərək ziyanvericilərin sayının tənzimlənməsində iştirak edirlər. Meşə ekosistemində müxtəlif canlılar mürəkkəb qarşılıqlı əlaqədə maddələr və enerji dövranında iştirak edirlər. Meşədə çoxyarusluluğun əhəmiyyəti nədən ibarətdir? Meşənin yaxşı inkişaf etmiş çoxmərtəbəli quruluşu ekosistemə müsbət təsir göstərir. Ot bitkilərindən ibarət yarus heyvanların qidalanmasına və düşmənlərdən qorunmasına xidmət edir, torpaqdan rütubətin buxarlanmasının qarşısını alır, qida maddələri ilə zənginləşdirir və quruluşunu yaxşılaşdırır. Meşəaltı torpağın eroziyasının qarşısını alır, bitki tullantılarından ibarət üzvü maddələrlə zənginləşdirir, küləyin qarşısını alır və torpağın qurumasına mane olur. Meşəaltı digər tərəfdən həşəratların, quşların və məməlilərin sayının artmasına səbəb olur. Bəzi oduncaqlı bitki növləri meşə zərərvericilərinin sayının artmasına mane olur. Palıd meşəsində mərcangilə kollarının artması palıd bığlıcası, ağacoyan və digər zərərli həşəratların azalmasına səbəb olur. Meşə talasındakı kollar çöl bitkilərinin meşəyə daxil olmasının qarşısını alır və rütubəti qoruyub saxlayır. Meşədəki əsas ağac növləri meşənin quruluşunu müəyyən edir və digər növlərin inkişafına şərait yaradır. Hər bir meşə tipinin özünə məxsus kol və ot bitkiləri vardır. Məsələn, palıd meşəsi 41 MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI II FƏSİL zəngin bioloji müxtəlifliyə malikdir. Palıd ağacları ilə yanaşı bu meşədə ağcaqayın, cökə, göyrüş, vələs ağacları bitir. İkinci yarusda yabanı alma, armud, quşarmuduna təsadüf olunur. Meşəaltı fındıq, böyürtkən, meşə alçası, yemişan və zirinc kollarından ibarətdir. Enliyarpaqlı meşələrin ot örtüyü taxıllardan, zümrüdçiçəyi, fri kaliya, əsmə və s. ibarətdir. Meşədə iki eyni ağac tapmaq qeyrimümkündür. Eyni növdən olan bütün ağac və kollar birbirindən fərqlənir. Birbirinə oxşar heyvanlar, quşlar olmadığı kimi meşə bitkiləri də birbirinə bənzəmir. Bunun əsas səbəbi ətraf mühit şəraitindən asılıdır. Eyni növlü ağaclar müxtəlif şəraitdə müxtəlif səviyyədə inkişaf edir. Meşədə palıd ağacı düz qamətli, hündür, nisbətən yığcam çətirli, yer səthindən hündürdə inkişaf etmiş olur. Ağacın çətiri gövdənin aşağı hissəsindən başlayaraq yuxarıya doğru böyüyür. Meşədən kənarda bitən palıd ağacı çox vaxt güclü küləklərin, quraqlığın təsirinə məruz qalır və gövdəsinin əyri olması ilə seçilir. Bitkilərin ətraf mühit şəraitinə belə uyğunlaşması adaptasiya adlanır. Bitkinin müxtəlif orqanları mühit amillərinin təsiri altında dəyişərək boy atır. Bitkinin inkişafına təsir edən əsas abiotik amillər torpağın münbitliyi, su keçiriciliyi, havanın temperaturu, küləyin gücü, quraqlıqdır. Oxşar təbii şəraitdə böyüyən bitkilər tərkibinə, xarici görünüşünə və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə birbirindən fərqlənən bitki qruplaşması formalaşdırır. Meşələrin Yer üzərində yayılması iqlim və torpaq şəraitindən, relyefdən və digər amillərdən asılıdır. Temperaturun aşağı düşməsi meşələrin şimala doğru yayılmasının qarşısını alır. İstiliyin çatışmaması ağacların boyatmasına, meyvələrin yetişməsinə, toxumun cücərməsinə mane olur. Cənuba doğru quraqlıq şəraitdə buxarlanmanın artması meşələrin çöl bitkiliyi ilə əvəz olunmasına səbəb olur. Meşə torpaqlarının məhsuldarlığı bitkilərin həyatında böyük əhəmiyyətə malikdir. Torpağın tərkibi, rütubətliliyi, turşuluğu, temperaturu və digər amillər iqlim amilləri ilə yanaşı təsir göstərir. Torpaq üzvü və qeyriüzvü maddələrin qarışığından ibarətdir. Üzvü maddələr canlı orqanizmlərin tullantılarından və qalıqlarından, qeyriüzvü maddələr isə dağ suxurları və minerallardan ibarətdir. Meşə torpaqlarında çürüntü qatı neytral və turş humus tiplidir. Yarpaqlardan ibarət meşə döşənəyinin çürüməsi nəticəsində neytral tipli humus qatı əmələ gəlir. Əsasən şam meşələrində turş humus qatı yaranır. Torpaqda humus qatının miqdarından asılı olaraq məhsuldarlıq artır və ya azalır. Humus qatında qeyri üzvü 42 II FƏSİL MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI suxurların hissəcikləri birləşərək havanın keçməsinə və suyun toplanmasına şərait yaradır. Torpaq şəraitinin canlı indiqatorları bitkilərdir. Bəzi bitki növləri yalnız müəyyən tipli torpaqlarda təsadüf olunur. Belə bitki lərə indiqator bitkilər deyilir. Məs; zəif turşu reaksiyalı torpaq ların indiqatoru cincilim, çobanyastığı, dəvədabanı, çöl sar maşı ğı dır. Yüksək turşuluğa malik torpağın indiqatoru əvəlik, çöl qatır quyru ğu, mərcanı, inciçiçəyi və zanbaqkimilərdir. Qələvi xas səli torpaq larda quşəppəyi, xaşxaş və s. bitir. Azərbaycan meşələri Azərbaycanın dövlət əhəmiyyətli meşə fondunun ümumi sahəsi 1213,7 min hektardır, o cümlədən meşə ilə örtülü sahə 1021 min ha, ümumi oduncaq ehtiyatı isə 148,8 min m³dir. Ümumiyyətlə, meşə sahəsinə və oduncaq ehtiyatına görə Azərbaycan meşəsi az olan ölkədir. Burada hər adambasına 0,14 ha meşə sahəsi və 18,4 m³ oduncaq düşür. Respublika ərazisinin 11,8% ni meşələr təşkil edir. Şəkil 11. Böyük Qafqaz meşələri Meşələrin əsas sahəsi Böyük Qafqazın cənub yamacları hissə sində dir 311,1 min ha, Qarabağda 161 min ha, Talışda isə 139,7 min hadır. Əgər dağ zonalarında meşəlilik 1843% arasında dəyişirsə, Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|