Kitab-konfrans doc
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 121 121 dövrdə baş verən hadisələri əks etməkdən ibarət olmuşdur. Yəni aşıq yaradıcılığı yalnız lirik aşiqanə mövzuları deyil, getdikcə daha geniş şəkildə siyasi hadisələri də əks etdirməyə başlamışdı. Şahların və feodalların xalq kütlələrinə etdiyi zülm, xarici işğalçıların talançılığı və pozucu işləri, hakim təbəqələrin ədalətsizliyi bir çox aşıq şeirlərinin mövzusu olmuşdur” (10, 472). XVI əsrin əvvəllərində yaşamış aşıq Qurbani feodal ara müharibələrinə son qoymaq, qüdrətli Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda mübarizə aparan hökmdar- şair Şah İsmayıl Xətaini böyük məhəbbətlə tərənnüm etmiş, onu özünün “mürşüdü kamili” saymışdır. Eyni zamanda yaratdığı dastanda Azərbaycan tarixinin bu dövrünün real mənzərəsini əks etdirmişdir: Zina əhli bihəyalar şərm-həyanı satdılar, Adam oğlu yoldan çıxıb, bir-birin aldatdılar. Qazılar da rüşvət alıb, şəriəti satdılar. Bu divan ki, divan deyil, ədalət divan gözəl. (6, 91) Dastanda Gəncə bəylərbəyi Ziyad xanın “xanlar xanı” adlandırılması (6, 56) onun daşıdığı vəzifəni daha dəqiq əks etdirmək baxımından qiymətlidir. Dastanda Səfəvi dövlətinin idarəçilik qayda-qanunları da bədii üslubda, lakin tam real şəkildə təsvir olunubdur. Gəncədə Qara vəzirin müstəqil qərarlar verməsi, ondan “xanlar xanı” Ziyad xana deyil, “Şıx oğlu Şaha” – Şah İsmayıla şikayət naməsi yazılması (6, 79-80) vəzirin birbaşa şah dərgahına tabe olduğunu göstərir. Aşıq şeirinin son dərəcə sadə, danışıq dilinə yaxın ifadələrlə real həyatı əks etdirməsinə aşıq Hüseyn Bozalqanlının “Ya dəyməyə, ya dəyə” rədifli təcnisi gözəl nümunədir. Aşıq bu şeirində varlılarla yoxsulların həyat tərzi, yaşayış yerlərindəki fərqi real şəkildə əks etdirmişdir: Nə lazımdır naqabilə söz deyəm, Xatirinə ya dəyməyə, ya dəyə. Sizin olsun eyvan, otaq, alaçıq, Bizə bəsdir ya kölgəlik, ya dəyə.(2, 57). Burada varlıların eyvanlı otaqlarda, dəbdəbəli alaçıqlarda yaşaması, sadə insanların isə adi bir ağac kölgəsində, dəyədə ömür sürməsi qeyd olunmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısında, Aşıq Ələsgərin yaşadığı dövrdə Şimali Azərbaycanda kapitalist münasibətlərinin yaranmağa başlaması, bazarın, alış-verişin, sərvət toplamaq hərisliyinin güclənməsi cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə təsir edir, əsrlər boyunca qərarlaşmış əxlaq normalarını, adətlərini, yaşayış tərzini vurub dağıdırdı. Bütün bunları görən şair deyirdi: Qərinələr keçdi, dövran dəyişdi, Pozuldu qurğular, mizan qalmadı. Zəmanə bəd gəldi, insan bic oldu, Seyiddə, mollada iman qalmadı. Bütün bunlar Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında aşıq poeziyasının yeni keyfiyyətlər kəsb etdiyini göstərirdi. Onun şeirlərində ictimai məzmun xeyli güclənmiş, gündəlik PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ Respublika Elmi Konfransı 122 122 həyatdakı dəyişikliklər daha dərin və dolğun ifadə olunmağa başlamışdı. Cəmiyyətin həyatında baş verən ən mühüm hadisələrə aşıq öz münasibətini bildirmiş, xalqı arxasınca aparmışdır (4, 201). M.İbrahimov Aşıq Ələsgərin ədəbi yaradıcılığında diqqəti çəkən bu dəyişiklikləri yüksək qiymətləndimişdir: “Bu, həyatın əməli ehtiyac- larına daha həssas cavab verən, daha fəal yaradıcılıqdır. Orta əsrlər aşıq poeziyasında tez-tez rast gəldiyimiz şərtiliklər, simvolik ifadə və bənzətmələr burada xeyli azalmışdır” (10, 497). M.İbrahimov aşıq yaradıcılığını tədqiq edərkən Cənubi Azər- baycanda yaşayıb yaratmış ustad aşıqlardan da bəhs etmişdir. O, məmnunluqla qeyd etmişdir ki, siyasi, iqtisadi, ictimai həyat tərzinin ayrılığı Cənubi və Şimali Azərbaycan əhalisinin iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsinin müxtəlifliyinə səbəb olmuşsa da, bir xalq olaraq onu bir-birindən ayıra bilməmiş, mənəvi birliyini, dil vahidliyini poza bilməmişdir. Hətta doğma dilin uzun müddət mətbuat sahəsində, dövlət idarələrində, təlim və təhsil məktəblərində tətbiq olunmaması da bir nəticə verməmişdir. Xalq həyatında, məişətdə, ailədə, şifahi, hətta yazılı ədəbiyyatda öz dilini insafsız, qeyri-insani təqiblərdən qoruyub saxlamağı bacarmışdır. Bu, xüsusən folklorda və aşıq poeziyasında yaranmış çox gözəl nümunələrdə öz ifadəsini tapmışdır (10, 524). Görkəmli ədib cənublu aşıqlardan Aşıq Hüseyn Cavanın yaradıcılığını xüsusilə yüksək qiymətləndirərək yazmışdır ki, “Aşıq Hüseyn Cavan da fəal çalışır və çox gözəl əsərlərin müəllifidir, onun yaradıcılığında aşıq poeziyasının bir sıra ən gözəl ənənələri bu gün də yaşayıb inkişaf edir” (10, 523). Daha sonra isə aşığın “Üstədir” rədifli qoşmasını nümunə kimi göstərmişdir. Qoynunda çatılmış dəmir körpülər, Araz bilirsənmi nəyin üstədir? Bu ağır sütunlar, ağır dirəklər, Bir sinədə, bir ürəyin üstədir. (3, 62) Azərbaycanın şimalı ilə cənubu arasında ayrılığın bütün ağırlığını, nisgilini öz şəxsi həyatında yaşamış böyük mütəfəkkir məhz bu nümunəni seçib təhlil etməklə, özünün də qeyd etdiyi kimi, xalqımızın həsrətini, şirin arzularını, azadlıq və birlik idealını, dərin duyğularını ifadə etmək istəmişdir. Bütün bunlar aydın göstərir ki, aşıq poeziyasında, dastanlarda xalqımızın tarixi keçmişi, gündəlik həyatında üzləşdiyi problemlər, məişətində baş verən dəyişikliklər bədii şəkildə əks olunmuşdur və bütün bunların araşdırılması Azərbaycan tarixinin bir sıra problemlərini aydınlaşdırmağa yardım edə bilər. Qaynaqlar 1. Aşıq Ələsgər (əsərləri, dastan-rəvayətlər, xatirələr...). Toplayıb tərtib edəni, ön söz və qeydlərin müəllifi: İslam Ələsgər. Bakı: Şərq-Qərb, 1999, 578 səh. 2. Aşıq Hüseyn Bozalqanlı. Bakı: “Nurlan” , 2003, 235 səh. 3. Aşıq Hüseyn Cavan. Azadlıq mahnıları. Bakı: Azərnəşr, 1950, 108 səh. 4. Azad Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. II hissə, Bakı: “Elm”, 2006, 648 səh. PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|