Konstitusiya hüququ

Q A N U N   11  (265),  2016

Senatm müstəsna hüququ idi.  Diktatura tətbiq 

edildikdə respublikanın bütün vəzifəli  şəxslə- 

ri  səlahiyyət  müddəti  altı  ay  olan  diktatorun 

tabeçiliyinə  keçirdılər.  Senat  digər  mühüm 

səlahiyyətlərə  də  malik  idi:  o,  xəzinəyə  və 

dövlət  əmlakına  sərəncam  verirdi,  müharibə 

və  sülh  məsəblərini  həll  edir,  qoşun  koman- 

dalannı  və  məhkəmə  kollegiyalannı  təyin 

edirdi.

Roma respublikasını həddindən artıq «aris- 

tokratizm»də  ittiham  etmək,  görünür,  ədalət- 

sizlik  olardı.  Belə  ki,  о  öz  ehtiyatında  xalq 

hakimiyyətinin çoxlu real demokratik institut- 

lanna malik  idi.  Xalq  yığıncağı,  sonralar  isə 

Trib  yığmcaqları  vətəndaşları  hər  cür  ha- 

kimiyyət  özbaşınalığından  mühafizə  üçün 

bütün mümkün  olanı  etmişlər.  Senatın hökm- 

ran  mövqeyinə  baxmayaraq,  respublikanın 

dövlət  həyatı  başlıca  olaraq  vəzıfəli  şəxslərin 

səlahiyyətlərinin  müddətliyini,  onların  xalq 

yığıncağma hesabat verməsini,  dövlət təsisat- 

lannın kollegial quruluşunu təmin edirdi.

D övbt idarəçiliyinin şəhər respublikalan 

forması  feodal  monarxiyaları  i b   yanaşı,  orta 

əsrlərdə  yaranır.  Feodal  respublikaları  iri 

şəhərlərin qüdrətinin və  müstəqilliyinin  möh- 

kəmlənməsi  nəticəsində  formalaşmışdır.  Şə- 

hərlərin  öz  idarəçilik  orqanlarını  seçmək, 

qanunlar vermək, vətəndaşlar üzərində müha- 

kimə  həyata  keçirmək  hüquqları  var  idi. 

Mərkəzi  hakimiyyətə  m ünasibətdə  şəhər 

müəyyən  haqq  ödəməli  və  hərbi  xidmətə 

vətəndaşlar ayırmalı  idi.  D övbt idarəçiliyinin 

feodal respublika forması  şəhər özünüidarəsi- 

nin suverenliyə çevrilməsinin nəticəsi  idi.  Şə- 

hər  idarəçiliyi  şəhər  şurası  tərəfındən  həyata 

keçirilirdi.  Şəhər  şurası  aristokratiya  nüma- 

yəndəbrindən və şura tərəfındən seçibn şəhər 

başçısından  -   merdən  ibarət  idi.  Mükəmməl 

şəhər  respublikaları  İtaliyada  -   Florensiya, 

Venetsiya,  Genuya,  Rusiyada -  Novqorod və 

Pskov olmuşdur.  Azad  şəhərlər hab eb  Alma-

niyada,  Fransada,  İngiltərədə  də  yaranmışdır. 

Əksər  şəhər  respublikalarmm  daha  mühüm 

cəhəti  vətəndaş  azadlığınm  və  azad  bazar 

münasibətbrinin tanınması  idi  [5,  s.78].

Respublika  idarəetmə  formasının  sosialist 

respublikası,  sovet respublikası,  xalq  demok­

ratik  respublikası  kimi  növbri  də  fərqləndi- 

rilir.  Lakin bu m əsəblərin tədqiqinə geniş yer 

ayırmağı  məqsədəmüvafıq hesab  etmirik.

İndi  isə  demokratik  və  ya  ən  azı  liberal 

siyasi  rejimə  malik  olan  respublika  idarəçilik 

formalarını  tədqiq  edəcəyik.  Bu  baxımdan 

respublikaların  iki  növü  fərqləndirilir:  parla­

mentli  respublikalar  və  prezidentli  respubli- 

kalar.  Bir məsələni  nəzərə  almaq  lazımdır ki, 

həm  parlamentli  və  həm  də  prezidentli 

respublikalarda  həm  dövlət  başçısı  olan 

prezident,  həm  də  qanunverici  orqan  olan 

parlament  mövcuddur.  Respublika  idarəetmə 

formasınm  bu  iki  növü  arasında  başlıca  fərq 

isə  d ö v b t  başçısm ın  hüquqi  statusunda, 

qanunverici  və  icra hakimiyyətləri  arasmdakı 

münasibətbrin xarakterindədir.

Parlamentli respublika -  dövlət idarəçili- 

yi  formasının  dö v b t  həyatının  təşkilində  ali 

rolun parlamentə məxsus  olduğu müasir növ- 

brindən  biridir.  Parlamentli  respublikalar, 

xüsusib  də  onun  «təmiz»  növü  prezidentli 

respublikalara  nibətən  çox  az  yayılmışdır. 

B eb   ölkəbrə  Avstriya,  Almaniya,  Hindistan, 

İrlandiya,  İtaliya,  Portuqaliya  və  s.  d ö v b tb r 

daxildir.  B e b   respublikalarda  hökumət 

parlament  üsulu  i b   parlamentdə  əksər  səsə 

malik  partiyaların  deputatlarından  formalaş- 

dırılır.  Hökumət  öz  foaliyyətınə  görə  parla­

ment  qarşısmda  kollektiv  məsuliyyət  daşıyır.

O,  parlament  çoxluğu  tərəfındən  dəstəkbn- 

dikcə  hakimiyyətdə  qalır.  Parlament  üzvbri- 

nin  əksəriyyətinin  etibannı  ıtirdikdə hökumət 

ya  istefaya  çıxır,  ya  da  dövbt  başçısı  vasitə- 

s ib   parlamentin  buraxılmasına  və  vaxtından

---

Q A N U N   11  (265),   2016

ə w əl parlament seçkilərinin təyin olunmasına 

müvəffəq  olur.

Belə  respublikalarda,  bir  qayda  olaraq, 

dövlət başçısı parlament və yaxud xüsusi ola­

raq yaradılan parlament kollegiyası tərəfmdən 

seçilir.  Dövlət başçısının parlament tərəfmdən 

seçilməsi icra lıakimiyyəti üzərində parlament 

nəzarətinin başlıca növüdür. Dövlət başçısınm 

seçilməsi  proseduru  müasir  parlamentli  res­

publikalarda  müxtəlifdir.  Məsələn,  İtaliyada 

respublika prezidenti  hər iki  palatanm üzvləri 

tərəfındən onların birgə iclasında seçilir,  lakin 

bu zaman seçkilərdə hər bir vilayətdən vilayət 

şurasının  seçdiyi  üç  nümayəndə  də  iştirak 

edir.  Federativ  dövlətlərdə  dövbt  başçısınm 

seçilməsində parlamentin  iştirakı  da  federasi- 

ya  üzvlərinin  nümayəndələri  ilə  bölünür. 

M əsəbn,  Almaniya  Federativ  Respublikasın- 

da prezident Bundestaqın üzvbrindən və eyni 

sayda  toфaqlarm   landtaqları  tərəfındən  pro- 

porsional  əsaslarla  seçibn  nümayəndələrdən 

ibarət  Federal  M əclis  tərəfindən  seçilir. 

Parlamentli  respublikada  döv b t  başçısmın 

seçkisi  ümumi  seçki  hüququ  əsasmda  da 

həyata  keçirib  bibr.  Məsələn,  bu  Avstriya 

üçün  səciyyəvidir,  burada  prezident  əhali 

tərəfindən  altı  il  müddətinə  seçilir.  D övbt 

başçısı parlamentli respublikada kifayət qədər 

geniş  səlahiyyətlərə  malikdir.  O,  qanunları 

elan  edir,  dekretbr  verir,  parlamenti  burax- 

maq  hüququna  malikdir,  hökumət  başçısını 

təyin  edir,  silahlı  qüvvələrin  baş  komandanı- 

dır  və  s.  Lakin  parlamentli  respublikalarda 

prezidentin  səlahiyyətləri  prezidentli  respub­

likalarda prezidentin səlahiyyətlərinə nisbətən 

çox məhduddur, çünki parlamentli respublika­

larda prezident yalnız dövlət başçısıdır.

Hökumət  başçısı  (Baş  nazir,  N a z irb r 

Şurasınm  sədri)  vəzifəsinə,  bir  qayda  olaraq, 

prezident  tərəfindən  parlament  seçkibnndə 

qələbə  çalmış  siyasi  partiyanm  lideri  təyin 

edilir.

Nəticə  etibarilə  parlamentli  respublikanm 

əsas  xarakterik  cəhətlərini 

aşağıdakı  kimi 

müəyyən  edə bibrik:

-   parlamentli  respublikalarda  prezident 

yalnız  dö v b t  başçısıdır,  o,  bir  qayda  olaraq, 

parlament  tərəfmdən  seçilir,  odur  ki,  onun 

səlahiyyətləri  çox  məhduddur,  onun hakimiy- 

yəti  rəmzi  xarakter daşıyır.

-   Hökumət  prezident  tərəfindən  deyil, 

parlament  tərəfındən  təşkil  olunur.  B eb   ki, 

parlament  seçkilərində  qələbə  çalmış  siyasi 

partiyanm  lideri  Baş  nazir  vəzifəsini  tutur, 

hökumətin  tərkibi  isə  parlamentdə  çoxluq 

təşkil edən siyasi partiyanın üzvlərindən təşkil 

olunur.  Bu,  bəzi  müəlliflər tərəfindən  deputat 

mandatı  i b   nazir  portfelinin  birləşməsi  də 

adlandırılır.  Deməli,  hökumətə  pärläm änt 

etimäd göstərir;

-   Parlamentli  respublikalarda  hökumət 

prezident qarşısında deyil, parlament qarşısın- 

da  məsuliyyət  daşıyır  və  parlamentin  höku- 

mətə  etimadsızlıq  göstərdiyi  təqdirdə  höku- 

mət  istefa  verir.  Deməli,  hökumət  parlament 

qarşısında istefa verir;

-   Parlamenli  respublikalarda  kontrasiqna- 

tura prinsipi mövcuddur.  Bu onu ifadə edir ki, 

prezident  hər  hansı  bir  məsələyə  dair  qərar 

qəbul  edirsə,  o,  birbaşa  hüquqi  qüvvə  kəsb 

etmir. Bu qərar N azirbr Kabineti və ya sahəvi 

nazir  tərəfındən  təsdiq  olunduqda  qüvvəyə 

minir və həmin qərarın icrasına görə məsuliy- 

yət  prezidentin  deyil,  hökum ətin  və  ya 

konkret  sahəvi  nazirin üzərinə  düşür;

-   Parlamentli  respublikanm  əsas  cəhətb- 

rindən biri də odur ki, burada prezident parla­

menti  buraxa bibr.  Lakin  o,  bunu  öz  istəyilə 

deyil, hökumətin tələbi və ya təklifı ilə həyata 

keçirir.

Parlamentli  respublika  idarəçilik  forması 

özündə  ali  dövbt hakimiyyət orqanlarının e b  

strukturunu  əks  etdirir  ki,  bu  struktur  ictimai 

həyatm  demokratizmini,  şəxsiyyət  azadlığını 

real  təmin  edir,  insan  birgəyaşayışı  üçün

---