Korporativ tuzilmalarda moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish masalalari

3

.2. Korporativ tuzilmalar moliyaviy nazorat tizimi samaradorligini 

oshirish yo’llari
Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muhim 
yo’nalishlaridan biri soliq tizimini shakllantirish asosida soliqqa tortish
mexanizmining samaradroligini ta’minlashdan iboratdir. Soliqqa tortish tizimini 
iqtisodiy islohotlarning borishi va uning mazmuniga bog’liq holda takomillashtirib
borish soliq siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sanaladi. Soliqqa tortish 
tizimining muhim bo’g’inlaridan birini soliq qonunchiligi tashkil etadi. Soliq
qonunchiligining asosiy tamoyillari sifatida uning umumiylik xarakteri soliq 
munosabatlarining tartibga solinishida katta ahamiyat kasb etsada, biroq, hozirgi
kunda soliq qonunchiligi bevosita soliq to’lovchilar faoliyatiga tadbiq etish 
jarayonida uning bir qator muammoli jihatlari ko’zga tashlanmoqda. Bu holat esa

---

ayrim soliq to’lovchilar tomonidan soliq qonunchiligini o’zlaricha talqin etish, 

soliq qonunchiligida soliqqa oid munosabatlarning umumiy talqinidan “o’z
manfaat”lari yo’lida foydalanish holatlarini keltirib chiqarishi bilan bir qatorda 
provardida byudjetga soliq tushumlarining etarli miqdorda tushmasliga olib
kelmoqda. Tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, bir qator soliq to’lovchilar soliqdan 
qochish maqsadida savdo operatsiyalarni komissiya shartnomalari asosida
rasmiylashtirishlari kuzatilmoqda. Vaholanki, ushbu operatsiyalar haqiqiy ulgurji 
savdo operatsiyalaridir. Ma’lumki, ulgurji savdo operatsiyasidan soliq to’lovchi
haqiqiy tovar aylanmasidan 5 foizlik stavka bo’yicha yagona soliq to’lovi to’lashi 
lozim bo’lsa, komissiya shartnomasi asosida ushbu tovar aylanmasidan komission
mukofot pulidan 33 foizlik yagona soliq to’lovi to’lanishi zarur. Agarda 
amaliyotda ko’pgina holatlar bo’yicha komission mukofot puli tovar aylanmasiga
nisbatan 2-6 foizdan iborat bo’layotgaligini e’tiborga olsak, soliq to’lovchi amalda 
soliq to’lashi lozim bo’lgan summaga nisbatan qariyib 4 marta kam soliq to’lashga
olib kelmoqda. Bu esa soliqqa oid qonunlarni biroz takomillashtirishni taqozo 
etadi. Shundan kelib chiqib bizning fikrimizcha O’zbekiston Respublikasi
“Fuqarolik kodeksi”ning va O’zbekiston Respublikasi Soliq qodeksining tegishli 
moddalariga o’zgartirishlar kiritib, komissiya shartnomasi asosida faqat chakana
savdo faoliyatini amalga oshirishga ruxsat etilsa va ulgurji tartibda komissiya 
shartnomasi asosida savdo opertsiyalarini amalga oshirishni qonun doirasida
ta’qiqlab qo’yilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi, natijada esa, soliq to’lovchilar 
tomonidan soliq qonunchiligining umumiylik printsiplaridan soliqdan qochish
maqsadida foydalanish holatlarining oldi olinishi bilan bir qatorda byudjetga soliq 
tushumlarining ko’payishiga olib keladi.
Bu boradagi yana bir muammoli vaziyatlaridan biri bu xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlar tomonidan kirim qilinmagan tovarlarni saqlab, ularning tegishli
hujjatlarini rasmiylashtirmasdan tovar aylanmasini sodir etishi bilan bog’liqdir. 
Bunday jarayonlar ustidan operativ tarzda soliq nazoratini o’rnatishning imkoni
cheklangandir. Bundan tashqari amaldagi soliq qonunchiligimiz mazmuni bunday 
holatlarning kelib chiqishiga birmuncha imkoniyat yaratilishiga zamin

---

yaratilmoqda. Bu erda gap O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 114-

moddasi haqida ketmoqda. Ushbu moddaga muvofiq “Yashirilgan (kamaytirib
ko’rsatilgan) tushum summasi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblab 
chiqarish maqsadida hisobga olinmaydi hamda mazkur soliqqa oid huquqbuzarlik
yuzasidan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha qayta hisob-kitob 
qilinmaydi”. Fikrimizcha, soliq kodeksiga o’zgartirish kiritib “Yashirilgan
(kamaytirib ko’rsatilgan) tushum summasi soliq va boshqa majburiy to’lovlarni 
qayta hisoblashga asos bo’la oladi va ushbu holatni amalga oshirgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarga nisbatan tushum yashirilishi natijasida hisoblangan soliq va 
boshqa majburiy to’lovlar miqdorida moliyaviy jarima solinadi va ular qo’shimcha
hisoblangan soliq boshqa majburiy to’lovlarni byudjetga to’lashdan ozod 
etilmaydi”,-deb qayta yozish lozim.
2008 yil 1 yanvaridan kuchga kiritilgan O’zbekiston Respublikasi Soliq 
kodeksi soliq organlarining ham, soliq to’lovchilarning ham ishini soddalashtirdi.
Birinchidan, u bevosita amal qiluvchi hujjat hisoblanadi, ya’ni soliqlarni hisoblab 
chiqarish va to’lash uchun endi ko’pdan-ko’p yo’riqnomalar va boshqa qonunosti
hujjatlarini o’rganish kerak emas. Ikkinchidan, soliq tizimi ayrim soliqlarni 
hisoblab chiqarish qoidalari va to’lash tartibini birxillashtirish tufayli
soddalashtirildi. Soliq solish tizimining yuqori darajada barqarorligi va soliq 
nazorati shakllarini aniq belgilash ham soliq ma’muriyatchiligini yaxshilashga
imkon yaratadi. Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi soliq 
tekshiruvlarni o’tkazish mexanizmini batafsil tavsiflaydi. Shunday bo’lsa-da,
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi qoidalarining tahlili unga keyingi yillarda 
qabul qilingan, tadbirkorlik sub’ektlari manfaatlarini himoya qilishga
yo’naltirilgan normalarning hammasi kirmaganini ko’rsatadi. Afsuski, tadbirkorlik 
sub’ektlari faoliyatini tekshirish taomilini tartibga soluvchi qonun hujjatlarining
qoidalari ayrim xollarda O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining ayrim 
normalariga muvofiq kelmaydi. Tekshiruvni tayinlash va o’tkazish paytida soliq
to’lovchilarning manfaatlariga zarar keltirgan holda tekshiruvchi mansabdor 
shaxslarning
vakolatlari 
kuchaytirilgan.
Fikrimizcha, 
Soliq
kodeksini 

---

takomillashtirish maksadida, ilgari xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga O’zbekiston 

Respublikasi Prezidenti qarorlari bilan berilgan preferentsiyalarni kiritmaslik va
uning normalarini tekshiruvlar tizimini tartibga soluvchi hujjatlarning normalariga 
muvofiqlashtirmaslik, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 14
iyundagi "Tadbirkorlik sub’ektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada 
takomillashtirish chora-tadbirlari to’јrisida" PF-3619-son va 2005 yil 5 oktyabrdagi
"Tadbirkorlik sub’ektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini 
takomillashtirish
chora-tadbirlari 
to’g’risida" PF-3665-son Farmonlarida
ta’kidlangan, tadbirkorlik sub’ektlari huquqlarini yanada himoya qilish vazifalarini 
amalga oshirishni murakkablashtirishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 86-moddasida berilgan rejadan 
tashqari soliq tekshiruvini o’tkazish lozim bo’lgan shartlarning biri sifatida "davlat
soliq xizmati organiga soliq to’grisidagi qonun hujjatlari soliq to’lovchi tomonidan 
buzilganligi hollari haqida qo’shimcha ma’lumotlar tushganda" o’tkazilishi
to’grisida ta’kidlangan.. Biroq Kodeks ayni qanday "qo’shimcha ma’lumotlar" 
rejadan tashqari soliq tekshiruvlarini boshlash uchun etarli asos bo’la olishini
aniqlashtirmaydi. Shuning uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini nazorat 
qilishni tartibga soluvchi boshqa hujjatlarda keltirilgan rejadan tashqari
tekshiruvlarni tayinlash uchun qanday axborot qo’shimcha ma’lumotlar bo’la 
olishini ko’rsatib o’tilgan xollarni O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga ham
kiritish lozim deb hisoblaymiz. 
Shuning uchun Soliq kodeksi 86-moddasining uchinchi qismini quyidagi
qoida bilan to’ldirishni taklif qilamiz: "Aniq dalillangan va hujjatlar bilan 
tasdiqlangan huquqbuzarlik dalillarini ko’rsatgan holda korxonalar, tashkilotlar,
muassasalar va fuqarolardan olingan axborot qo’shimcha ma’lumotlar bo’lib 
xizmat qilishi mumkin". Soliq tekshiruvlarini o’tkazishning chegaralangan muddati
belgilanmaganligi Soliq kodeksidagi yana bir kamchilikdir. Uning 89-moddasida 
aytilishicha, soliq tekshiruvini o’tkazish muddati o’ttiz kalendar kundan oshmasligi
kerak. Alohida hollarda bu muddat nazorat qiluvchi organlar faoliyatini 
muvofiqlashtiruvchi maxsus vakolatli organning qarori bilan uzaytirilishi mumkin.

---

Biroq

tekshiruvning
ayni

qanday
muddatga 

uzaytirilishi
mumkinligi 
ko’rsatilmagan. Bu muddat boshqa huquqiy hujjatlar bilan belgilangan, ular bu
muddatni 30 kun bilan chegaralaganlar. 
Yuzaga kelgan vaziyat shunisi bilan xatarliki, soliq organlarining xodimlari
Soliq kodeksining boshqa qonun hujjatlaridan ustuvorligini ro’kach qilib, 
tekshiruvlar o’tkazish muddatini asossiz ravishda cho’zish imkoniyatiga ega
bo’ladilar. Mansabdor shaxslarga ortiqcha vakolatlar berish esa korruptsiyani 
tug’diruvchi omildir. Joylarda ayrim tekshiruvchilar tomonidan ehtimol bo’lgan
suiiste’molliklarga yo’l qo’ymaslik va Soliq kodeksi normalarini tekshiruvlar 
to’grisidagi amaldagi qonunchilikka muvofiqlashtirish maqsadida tekshiruvlar
o’tkazish, shu jumladan uni ehtimol bo’lgan uzaytirishning ham eng yuqori 
muddatini chegaralashni zarur deb hisoblaymiz.
Shuni ta’kidlash zarurki, Soliq kodeksida nafaqat boshqa qonun hujjatlarining 
normalari, balki Soliq kodeksining o’zining qoidalari o’rtasida ham tafovutlar
mavjud. Masalan, kodeksning 92-moddasining birinchi qismida aytilishicha, naqd 
pul tushumlariga taalluqli masalalar yuzasidan qisqa muddatli tekshiruv
o’tkazilayotganida soliq tekshiruvi tugallanguniga qadar soliq to’lovchini soliq 
tekshiruvining maqsadi bilan tanishtirishi va unga tegishli hujjatlarni topshirishi
kerak. O’sha moddaning ikkinchi qismida nazarda tutilishicha, soliq to’lovchiga 
tegishli hujjatlarni topshirish payti soliq tekshiruvini o’tkazish boshlangan payt deb
hisoblanadi. Fikrimizcha, tekshiruvchi soliq to’lovchini tekshiruv boshlanguniga 
qadar (u tugallanadigan paytgacha emas) uni o’tkazish maqsadi bilan tanishtirishi
va tegishli hujjatlarni taqdim etishi lozim. 
Ma’lumki, me’yoriy-huquqiy hujjatlarning me’yorlari tafovut qilganda,
ulardan yuqoriroq yuridik kuchga ega bo’lgani qo’llanadi. Buning ma’nosi shuki, 
yuqorida sanalgan boshqa hujjatlar bilan tafovut uchraydigan hollarning
hammasida Soliq Kodeksi qo’llanishi kerak, unda, soliq solish masalalariga 
daxldor bo’lgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar Soliq Kodeksiga muvofiq bo’lishi
kerakligi ham nazarda tutilgan. Ular muvofiq bo’lmagan taqdirda Soliq Kodeksi 
qoidalari qo’llaniladi. Shu sababli tadbirkorlar huquqlarini yanada himoya qilish

---

yo’liga muvofiq bo’lishi maqsadida Soliq Kodeksi qoidalarini takomillashtirish 

maqsadga muvofiqdir. Bu Kodeksda e’lon qilingan soliq to’lovchining haqligi
prezumptsiyasi printsipini amalga oshirish maqsadida ham dolzarb ahamiyatga 
egadir.

Soliq organlarining xo’jalik sub’ektlarini nazorat qilishda shuni e’tirof etish 

mumkinki, nazoratning ko’pligi amaliyotda aniqlangan soliq to’lovchilar
tomonidan mustaqil va erkin ishlashga sharoit yaratib berishni ko’zlaydigan 
imkoniyatlar bugungi kun tartibidagi asosiy masala va muammo hamdir.
Bundan tashqari davlat tomonidan nazoratni amalga oshiruvchi huquqiy 
institutlarning o’zaro hamkorlik masalalari ham bugungi kunda juda
takomillashgan tarzda tashkil etilgan deb bo’lmaydi. Bularga Davlat soliq xizmati, 
bojxona xizmati, Prokuratura, Ichki ishlar xizmati va boshqa nazorat organlarini
o’zaro aloqalarini aytib o’tish mumkin. O’zaro hamkorlik o’z navbatida nazoratni 
amalga oshirishdagi bir qancha qulaylik va keng imkoniyatlarni ochib beradi
Nazorat samaradorligini oshirish maqsadida quyidagilarga e’tibor qaratish 
maqsadga muvofiq:
Nomukammal va nobarqaror soliq tizimi sharoitida soliqqa oid 

qonunbuzarliklarga qarshi kurashish juda murakkab hisoblanadi va o’ziga xos

xususiyatlarga ega bo’ladi. Bunday sharoitda soliq tizimiga kiritilayotgan 
o’zgarishlarni va tadbirkorlik faoliyati natijalarni kuzatishning texnologik
xaritasini tuzish maqsadga muvofiq. 
Kuzatishlar ko’rsatadiki, soliqqa oid qonunbuzarliklarning yuzaga kelishi
ko’p hollarda kadrlarning noto’g’ri faoliyati bilan bog’liq. Ko’pgina davlatlar bu 
yuqori foizni tashkil qiladi (masalan Rossiyada 75%). Respublikamizda bu
ko’rsatkich pastroq. Buning sababi soliq xatolarining yuz berishi korxonalar 
faoliyatiga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv va sub’ektiv sabablar bilan ham bog’liq
(o’zaro hisob-kitoblar mexanizmining buzilishi, soliq qonunchiligidagi 
murakkabliklar, soliq yukining yuqoriligi natijasida korxonaning moliyaviy
xo’jalik faoliyatini saqlash istagi va boshqalar).

---

Amaliyotda soliqqa oid qonunbuzarliklarni yuzaga kelish sabablariga qarab 

quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: birlamchi hujjatlarni (buyruqlar, korxona

komissiyasi dalolatnomalari, shartnomalar, hisobvaraq-fakturalar va hk.) mavjud 
emasligi yoki soliqqa tortish nuqtai nazaridan noto’g’ri rasmiylashtirilganligi;
soliq qonunchiligining noto’g’ri talqin qilinishi bilan yuzaga keladigan xatoliklar; 
soliq qonunchiligidagi o’zgarishlarni o’z vaqtida o’zlashtirmaslik natijasida
yuz beradigan xatoliklar; soliqni hisoblashdagi arifmetik xatoliklar; soliq 
inspektsiyasiga hisobotlarni o’z vaqtida topshirmaslik; soliqni to’lash (o’tkazish)
muddatlarini cho’zish. 
Soliqqa oid qonunbuzarliklar oqibatida yuzaga keladigan yuqori moliyaviy
jarimalar haqida ma’lumotlarga ega bo’lish lozim. Bu holatlar har bir korxonada 
ichki soliq nazorat tizimini o’rnatishni taqozo qiladi. Bu tizimning vazifasi soliq
majburiyatlarining bajarilishida soliqqa oid qonunbuzarliklar yuzaga kelishining 
iloji boricha oldini olishga qaratiladi. Bu tizimning tashkiliy tuzilishi korxona
masshtabiga va soliq to’lovlari doirasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Bu 
ishlarni amalga oshirish uchun korxonalarda soliq menejeri shtatini tashkil qilish
lozim.

To’g’ri tashkil etilgan soliq nazorati soliqqa oid qonunbuzarliklarni salmoqli

darajada kamaytiradi va bu bilan departament hamda soliq organlari tomonidan 
amalga oshiriladigan soliq tekshirishlari paytida qo’yiladigan moliyaviy jarimalar
sonini kamaytiradi. Bunda moddiy manfaatdorlikdan tashqari ichki soliq nazorati 
korxona tadbirkorlik faoliyati uchun barqaror asos, yaxshi muhit yaratadi hamda
tashqi soliq tekshirishlaridan yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammolardan xalos 
qiladi.
Soliq nazorati soliq tizimining muhim ajralmas qismidir. Soliq nazorati soliq 
qonunchiligining soliq to’lovchilar tomonidan, xamda soliqlarni undirish
jarayonida soliq xizmati organlarining soliq qonunchiligida belgilangan talablarga 
rioya qilinishini nazorat qilinishini nazarda tutadi.

---

Bankdagi hisobvaraqalarida o’zining pul mablag’lariga ega bo’lgan yuridik 

va jismoniy shaxslar o’sha pul mablag’lari doirasida belgilangan tartibda birinchi
talab bo’yicha pul mablag’larini olish qat’iy nazoratining tashkil etish lozim; 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 4 apreldagi PF-4296-son
Farmoni bilan 2014 yilning 1 apreligacha bo’lgan davrda soliqlarni va boshqa 
majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’lab kelayotgan, shuningdek ishlab chiqarish
sur’atlarining barqaror o’sishi va rentabelligini ta’minlayotgan kichik tadbirkorlik 
sub’ektlarining moliya-xo’jalik faoliyatini soliq sohasida tekshirish taqiqlangan.
Mazkur muddatni yana 5 yilga uzaytirish lozim. 
Bank muassasalari bilan tadbirkorlar o’rtasidagi o’zaro ishonchni
shakllantiruvchi chora - tadbirlarni ishlab chiqish; ma’lum tabaqalashtirilgan 
hajmda xarid qilingan mahsulotlar uchun nazorat kassa mashina chekini yoki
kvitantsiyani olmaganlik uchun jarima qo’llash tizimini joriy etish; savdo va 
xizmat ko’rsatish sohalarini nazorat qilishni tartibga soluvchi soliq qonunchiligini
barqarorligini ta’minlanishi, ya’ni huquqiy va normativ hujjatlarni kamida 5 
yilgacha o’zgarmaydigan qilib ishlab chiqarish. Bu borada eng avvalo huquqiy
hujjatlarni bir tizimda tartibga solish zarurdir.
Aholiga transport xizmat ko’rsatish sohasida naqd pul tushumlarini kassa
intizomini o’z o’rnida kunlik tushumini bankka topshirilishini ta’minlash chora-
tadbirlarini ishlab chiqmoq darkor.
Xulosa qilib aytganda, soliq nazorati mexanizmini takomillashtirish
tadbirkorlik, biznes va xususiy sektor vakillariga nisbatan munosabatimizni tubdan
o’zgartirishimizning asosiy omillaridan biridir.