57
Kurikulum. 2013. №3
Müasir dәrs: o necә olmalıdır?
hәm dә tәlim prosesinin idarә olunması baxı -
mın dan әhәmiyyәti vardır.
Ona görә dә dәrs
planının hazırlanmasına ciddi yanaşılmalıdır.
Xüsusilә müasir nәticәyönümlü tәhsil siste -
mi nin qurulduğu hazırkı şәraitdә dәrs planı
daha konkret vә aydın şәkildә tәrtib olunma-
lıdır. Orada reallaşdırılan standartlar, dәrsin
mәq sә di, vәzifәlәri, mәnbәlәr, dәrs prosesinin
kon kret addımları (mәrhәlәlәri) müasir zama -
nın tәlәblәri baxımından veril mәlidir. Ən baş -
lıcası dәrsin planlaşdırılması zamanı şa girdin
yüklәnmәsi ilә nәticәlәnәn әlavәlәrdәn yan
keçilmәlidir.
Fikrimcә, dәrsin müxtәlif parametrlәri ilә
bağlı tәdqiqatların aparılmasına, müzakirәlә -
rin keçirilmәsinә ehtiyac vardır. Mәsәlәn, dәr -
sin mәqsәdinin bir vә ya bir neçә olması dәrs -
dә konkret vәzifәlәrin müәyyәnlәşdiril
mә
si,
dәrsdә formativ qiymәtlәndirmәnin tәşki
li,
müxtәlif dәrs tiplәrinin planlaş dırıl ma sı vә s.
FƏRRUX RÜSTƏMOV
ADPU-nun Pedaqoji fakültәsinin dekanı,
pedaqoji elmlәr doktoru, professor, әmәkdar elm xadimi
farrukhrustamov@gmail.com
– Tяlиmиn ясас tяшкиlи formaсы олан дярс
mцяllиm vя шagиrdlяrиn mц яy yяn qaydada vя
rejиmdя hяyata кeчиrиlяn bиrgя fяa lиy yя tиnиn
zahиrи иfadяsиdиr. О, so sи al sяbяblяrlя vя dи -
daк tик sиstemlяrиn иnкишafы иlя яlaqяdar olaraq
meydana gяlmиш vя tякmиllяшmишdиr. Мцасир
дярс, щяр шейдян яввял мяктябя верилян мца-
сир сосиал тяляблярин йериня йетирилмясиня йю -
нял дилян дярсдир. Заман дяйишдикъя дярся ве -
ри лян тялябляр дя дяйишир. Мцасир дярс заманы
ашaьыдакылар нязяря алынмалыдыр:
1)
Elmиn яn yenи naиlиyyяtlяrиndяn, qa baq -
cыl pedaqojи praк tикadan иstиfadя etmякlя dяr -
sи tяlиm vя tяh sиl-tяrbиyя pro sesиnиn qanu na -
uyьunluqlarы яsasыnda qurулmaлыдыр;
2)
Dяrsdя bцtцn dиdaк tик prиnsиp vя qay -
dalar optиmal nиsbяtdя hя ya ta кeчиrилмялидир;
3)
Шagиrdlяrиn maraq, me yl vя tяlяbatlarы
nяzяrя al ынma qla onlarыn produкtиv иdraки fяa -
lиy yяtи цчцn lazыmи шяraиt tяmиn eдилмя ли дир;
4)
Фяnlяrarasы интеграсийа tяmиn eдилмя ли дир;
5)
Яvvяl юyrяnиlmиш bиlик vя bacarыqlarлa
яla qя yaraдылмалы, шagиrdlяrиn naиl olduqlarы
иnкишaf sяvиyyяsиnя иstиnad eдилмялидир;
6)
Тяlиm-tяrbиyя fяalиyyяtиnиn bцtцn mяr -
hя lяlяrинин ardыcыllыьы vя emosиonallыьы tяmиn
eдилмялидир;
7)
Щяyatla, иstehsalat fяalиyyяtи иlя, шa
-
gиrd lяrиn шяxsи tяc rц bя sи иlя яlaqя yaraдылма лы -
дыр;
8)
Пedaqojи vasиtяlяrdяn sяmяrяlи иstиfadя
eдилмялидир;
9)
Пraкtик cяhяtdяn zяrurи olan bиlик, ba -
ca rыq, vяrdиш, tяfяккцr vя fяalиyyяtиn prи yom la -
rы forma laш dыrылмалыдыр;
10)
Щяr bиr dяrs дягиг dиaqnozlaшdыrыл ма -
лы, proqnoz
laшdыrылмалы, layиhяlяшdиrилмяли vя
plan laшdыrылмалыдыр.
Hяr bиr dяrs цч mяqsяdя: юyrяtmяyя, tяr -
bиyя etmяyя vя иn
кишaf etdиrmяyя xиdmяt
edиr. Bunu nяzяrя alaraq dяr sя tяh sиl ve rиcи,
tяrbиyяedиcи vя иnкишafetdиrиcи tяlяblяr verиlиr.
Dяrsя yuxarыda sadaladыьыmыz tяlяblяr
-
dяn baшqa, dи gяr tяlяblяr dя verиlиr. Bunlara
* * *
1
58
Kurikulum. 2013. №3
Fәrrux Rüstәmov
tяшкиlatи, psиxolojи, иda rя edиcи, gиgиye nик, etик
tяlяblяr daxиldиr.
– Йухарыда
гейд етдийимиз кими тяlиmиn
tяшкиlи formalarы so sи al sяbяblяrlя vя dиdaк tик
sиstemlяrиn иnкишafы иlя яlaqяdar olaraq mey -
dana gяlmиш vя tякmиllяшmишdиr. Onlar mцx -
tяlиf meyarlara яsasяn tяsnиf olu nur: шagиrdlя-
rиn sa
yыna gюrя; юyrяnmя (oxuma) yerиnя
gюrя; tяd rиs mяшьяlяlяrиnиn mцddяtиnя gюrя
vя s. Bиrиncи meya ra gю rя, tяlиmиn tяшкиlи for -
ma larыnыn кцtlяvи, кolleкtиv, qrup, кичик qrup
vя fяrdи formalarы vardыr. Yerиnя gюrя tя lи mиn
mяк tяb vя mякtяbdяnкяnar forma la rыnы fяrq -
lяn dи rиr lяr. Mякtяb tяlиm for ma la rы na mяк tяb
mяшьяlяlяrи (dяrslяr) emalatxanada, mяк tяb -
ya nы tяcrцbя sahяsиndя vя laboratorи yada иш
vя s. daxиl
dиr. Mякtяbdяnкяnar for
ma
la
ra
evdя mцstяqиl иш, eкsкursиyalar vя s. daxиldиr.
Mякtяbиn иnкишaf tarиxиndя mцxtяlиf tяlиm
sиstemlяrи mяlumdur.
Ayrы-ayrы vaxt
larda
fяrdи-qrup (orta яsr mяк tяblяrиndя), qar шыlыq-
lы (Иngиltяrяdя Bell-Lanкaster sиste
mи),
шagиrdlяrиn qabиlиyyяtlяrиnя gюrя dиfe
ren
sиal
tяlиm sиstemиnя, laborator-brиqada tяlиm
formasыna vя sиnиf-dяrs sиs
temи
nя цstцnlцк
ve
rиl
mиш
dиr. Son иllяrdя Amerикada tяlиmиn
«Trampa planы» (mц яllиfи professor L.Tram -
padыr) formasыn dan иstиfadя olunur. «Trampa
planы»na яsasяn, шagиrdlяr vaxtыn 40 fa и zи nи
bюyцк qruplarda (100-150 nяfяr), 20 faиzиnи
ки
чик qruplarda (10-15 nяfяr) кeчиrиr, 40
faиzиnи иsя mцs
tя
qиl ишlяrя sяrf edиr
lяr.
Эюрцндцйц кими тялимин структурунда вя
мяз мунунда ъидди дяйишикликляр баш вердийи
кими онун тяшкили формасынын харaктериндя дя
ясаслы дяйишикликляр баш вер
мишдир.
Щеч бир
форманы идеаллашдырмаг ол маз. Мясялян, тяlи-
mиn tяшкиlиnиn дярс forma
sыnыn dиgяr for
-
malarla, xц su sиlя fяrdи forma иlя mцqayиsяdя
bиr sыra цstцnlцкlяrи vardыr. O, иlк nюvbяdя
cиd
dи tяшкиlatи struкturu иlя fяrq
lя
nиr. Bu
forma vaxta qяnaяt baxыmыndan da яl ve rиш lи -
dиr. Belя ки, bиr mцяllиm, eynи zaman da bю -
yцк шagиrd qru pu иlя ишlяyиr, qarшыlыqlы tяlиm,
кol leк tиv fяalиyyяt, ya rыш, шagиrdlяrиn tяrbи yя -
sи vя иnкишafы цчцn яlverишlи шяraиt ya radылыr.
Bu nunla bяrabяr, bu formanыn nюq san larы da
var dыr. Onlar dяrsиn sяmяrяlиlиyиnи aшaьы sa -
lыr lar. Nюq san lar ичяrиsиndя яn baшlы casы dяr -
sиn «orta» шagиrdя иstиnad edиlяrяк qu rul masы,
шagиrdlяrlя fяrdи tяlиm-tяrbиyя ишиnи hяyata
кe чиrmяк иmкanыnыn olmamasыdыr.
– Мцасир дярсин реаллашмасында йухарыда
садаладыьымыз тялябляр ваъибдир. Бу тялябляри
артырмаг да олар. Фикримизъя,
щяр шейдян юнъя
дярс тящсилвериъи, тярбийяедиъи вя инкишаfетди-
риъи тялябляря ъаваб вермялидир.
Tяhsиl verиcи tяlяblяr дедикдя aшaьыdaкы -
lar нязярдя тутулур: hяr bиr dяrsиn tяhsиlverиcи
vяzиfяlяrи dяqиq mцяy
yяn
lяшdиrилмялидир;
dяrsdя иdraк fяalиyyяtиnиn яn yenи tex no lo gи -
ya
la
rы
tяtbиq eдилмялидир; tяlиmиn mцxtяlиf
nюv lяrи, formalarы vя metodlarы rasиonal яla-
qяlяndиrилмялидир, dяrsиn struкturunun forma -
laшmasына yaradыcы ya naшылмалыдыр; dяrsdя шa -
gиrdlяrиn кolleкtиv fяalиyyяtиnиn mцxtяlиf for -
malarы onlarыn mцstяqиl fяalиyyяtи иlя uyьun -
laшdыrылмалыдыр; dяrsdя якs яlaqя, nяzarяt vя
иdarя tяmиn eдилмялидир.
Тяrbиyяedиcи tяlяblяr дедикдя aшaьыdaкы -
lar нязярдя тутулур:
tяdrиs materиalыnыn tяrbи -
yяedиcи иmкanlarы, naиl olunacaq real tяrbиyя
mяqsяdlяrи вя tяdrиs ишиnиn mяqsяd vя mяz -
mu
nun
dan иrяlи gяlяn tяrbиyя vяzиfяlяrи
mцяy
yяnlяшdиrилмялидир; шagиrdlяrи цmumbя-
шяrи dяyяrlяr яsasыnda tяrbиyя etmяк, onlar da
sяlиqяlиlик, mяsulиyyяtlиlик, иcraчыlыq, mцs tя qиl -
lик, иш gцzarlыq, dиqqяtlиlик, doьruчu luq, кol leк -
tи vчиlик киmи hяyatи яhя mиyyяtи olan кeyfиyy-
яtlяr formalaшdыrылмалыдыр; шa gиrd lя rя dиqqяt vя
qayьыкeш mцnasиbяt gюstя
rил
мяли, pedaqojи
faкtыn tяlяblяrиnя rиayяt eдил мяли, шa gиrdlяrlя
яmякdaшlыq едилмяли, onlarыn mц
vяffяqиyyяt
qazanmasы цчцн шяраит йарадылмалыдыр.
2
3