Kurqanlarda
Yüklə 2,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
47 Saqaylar Erliyə həm də “Ada” (ata) demişlər. O, şamanların təbillərinin ölçülərini müəyyən edir, ona yardımçı tööslər (ruh- lar) verir. Bu töösləri isə həmin şamanın mənsub olduğu soyun ölmüş üzvlərindən, başqa sözlə, şamanın bir vaxtlar onun özü kimi şaman olmuş babalarının ruhları içərisindən seçir (АИЭ АН ССР (ЛО), ф. К – V, оп. 1, д.475, л. 7-8). Maraqlıdır ki, bu tööslər həm qara, həm də ağ tööslər ola bilərdilər (АИЭ АН ССР (ЛО), ф. К – V, оп. 1, д.475, л. 7). O da maraqlıdır ki, sa- qaylar da, eynən saxa-yakutlar kimi, insanın aşağı dünyaya səya- hət edə biləcəyinə inanmışlar. Bu N. Katanovun topladığı miflə- rin məzmunlarından görünmkdədir (Катанов, 1907, с. 276-279). Koybal türklərinin də aşağı dünya haqqında təsəvvürləri, güman ki, çox zəngin olmuşdur. Lakin bu barədə əldə bircə dənə də olsun mif yoxdur. Tədqiqatçılar onların yeraltı dünyann sa- kinləri haqındakı əski təsəvvürlərini əldə olan bir şaman təbili- nin üzərindəki rəsmlər əsasnda rekonstruksiya etməyə çalışmış- lar. Bu təbildə müqəddəs qayın ağacı, insan cildli dağ ruhu, uçan qara quşlar və s. təsvir edilmişdir (Катанов, 1897, əlavəyə bax). Şor türklərinin təsəvvürlərinə gəlincə, bu təsəvvürlər də xa- kas və altaylıların analoji təsəvvürlərindən fərqlənmir. Bu xalq- dan toplanmış miflər içərisində Ülgen və Erlik haqqında miflər əksəriyyət təşkil edir ki, onlar da süjet xəttlərinə və hətta əsas detallarına görə xakas və Altay mifləri ilə üst-üstə düşür. Belə ki, şorların inanclarına görə, Ülgen və Erlik güc, qüdrət və ha- kimiyyət baxımından bir-birilərinə bərabərdirlər. Bu bərabərdə- yərlilik özünü kainatın idarəsində və insanların taleyinə müdaxi- lədə göstərir. Fəqət insanlara münasibətləri fərqlidir. Ülgen xe- yir, Erlik isə şər işlər görür (АИЭ АН ССР (ЛО), ф. 11, оп. 1, д.101, л. 4). Hərçənd ki, A. Anoxinin fikrincə, onların birinin bütünlüklə xeyirxah, digərinin isə bütünlüklə bədxah kimi qələ- mə verilməsi bir o qədər də doğru deyil. Şorlar Erliyin yer altın- dan yer üzünə, insanlara çox sayda yardımçı göndərdiyinə və bu ruhların insanlarla yanaşı yaşadıqlarına inanırdılar və hesab edir- dilər ki, Erlik qəzəbləndikdə bu ruhlar yer üzündə müxtəlif xəs- təliklər yayırlar. Erlik razı salındıqda isə həmin ruhlar geri çağı- 48 rılır və elə həmin an da xəstəliklər bitir, xəstələr sağalır. Erlik aşağı dünyanın cənub tərəflərində yaşayır (АИЭ АН ССР (ЛО), ф. 3, оп. 2, д.61, л. 4, 8, 12). Əldə olan materiallardan belə məlum olur ki, Ülgen və Er- lik bir-biriləri ilə sıx bağlı olan və çox zaman fəaliyyətlərini əla- qələndirən tanrıçalardır. Erliyin 7 oğlu var. A. Anoxinun topla- dığı materiallara əsasən, onların adları belədir: 1. Karakuş 2. Karı xan 3. Karlık xan 4. Çinıs xan 5. Çildıs xan 6. Çezi xan 7. Kırqıs xan (başqa variantda Kebül xan). Onların rəsmləri şaman təbillərinin üzərinə çəkilirdi. Bu isə o deməkdir ki, onlar şamanın köməkçiləri hesab edilirdilər (АИЭ АН ССР (ЛО), ф. 11, оп. 1, д.101, л. 10). Erliyin oğullarının siyahısının şor variantını Altay variantı ilə müqayisə etdikdə onların qətiyyən üst-üstə düşmədiyi diqqət çəkir. Bu ondan qaynaqlanır ki, həmin türk xalqlarını təşkil edən soylar fərqli soylardır. İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, Alta- yın cənub boyları Karaquşu Ülgenin oğullarından biri hesab et- mişlər. Kırqıs xana gəlincə isə, o, kumandıların Ülgenin oğulla- rından biri hesab etdikləri Kayır Kirqis biylə üst-üstə düşür. A.Anoxinun topladığı materiallardan belə məlum olur ki, şorlar Erliyi heç də aşağı dünyanın yeganə və şəriksiz hakimi saymamışlar. Onlar orada üç əcdad ruhun məskun olduğunu və onlardan hər birinin də bir ruhlar qəbiləsinin başında durduğunu düşünürdülər. Birinci qəbilənin başında duranın Tuşkun (Tüş- kün) olduğu hesab edilirdi. İnanca görə, onun sarayının keşiyini üç qara köpək çəkirmiş. Erlik ikinci qəbilənin başçsı sayılırdı ki, onu da altı qara it qoruyurdu. Üçüncü qəbiləyə Kaqır xan başçı- lıq edirdi. Onun sarayının keşiyini isə doqquz eyni rəngli köpək çəkirdi (АИЭ АН ССР (ЛО), ф. 11, оп. 1, д.101, л. 27).
49 Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Kaqır kan, Altay-kijilərin miflərində Erliyin oğlu kimi çıxış edirdi. O, köbök, mürküt və yetti-sarı söylarının himayəçisi sayılırdı. Kumandılar isə Ülgen, Erlik və Kaqır xanı qardaş saymışlar. Eyni zamanda, kumandı miflərində yeraltı səltənətin sakinləri kimi Erlik və Kaqır xanla yanaşı Tüşülü adlı bir ruhun da adı çəkilir ki, bu ruhla şorların Tuşkunu (Tüşkünü), çox güman ki, eyni mifik varlıqdır. Maraq- lıdır ki, A. Anoxinin topladığı başqa bir mifdə Erlik və Kaqır xan orta dünyanın ruhları kimi qələmə verilir. Həmin material- larda Camqıraktu Cacızı və Kanım adlı iki ruhun da adı keçir (АИЭ АН ССР (ЛО), ф. 11, оп. 1, д.101, л. 27). Dini dünyagörüşləri buddizmin güclü təsirinə məruz qalmış tıvalıların “ölümdən sonrakı həyat” barədəki təsəvvürləri bütün- lüklə bu dinin ehkamlarına uyğun gəlsə də, toplanmış bəzi folk- lor materialları onların əski inanclarının qalqları barədə də mü- əyyən təsəvvür yaradır. Həmin materiallardan belə aydın olur ki, Tıva türkləri də aşağı dünyanın sahibi rolunda Erliyi görmüşlər. Fəqət onlar bu adla, yəni “erlik” adı ilə həm də yerin 18 qatının hər birinin başçsını adlandırmaqdaydılar. N.F.Katmanovun top- ladığı materialların məzmunundan çxan məntiqə görə, aşağı dünyaya yalnız qəddar və pis adamların ruhları köçür və orada əzab-əziyyətə məruz qalırlar (Катанов, 1907, с. 16). V.Dyakonovanın topladığı materiallardan tuvalıların buddiz- mə qədərki əski mifik təsəvvürləri barədə nisbətən daha dolğun və ətraflı məlumat almaq mümkündür. Onun materiallarna görə, Tuva şamanları aşağı dünyanın “Erlik oranı” və “Aza oranı” ad- lanan iki hissədən ibarət olduğuna inanmışlar. Belə hesab etmişlər ki, Erlik oranda Erlik və erliklər, Aza oranda isə azalar (şeytanlar) sakindirlər. Onlar arsında daim mübarizə gedir. Aza oran bədxah ruhların məskənidir və oradan insanların üzərinə 999 növ xəstəlik ixrac edilir. Erlik oranın sakinləri isə daim bədxah ruhlara mane olmağa və insanlara yardım etməyə çalışırlar. Onlar həm status, həm də qüvvət baxımından azalardan daha üstündürlər. Bəzən Erliyin “ordusu” öz missiyasını layiqincə yetirmir. Bu zaman Erlik xan erlikləri cəzalandırır (Дьяконова, 1981 б, с. 162). Yüklə 2,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|