Kurqanlarda
Yüklə 2,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
182
aşağı haşiyə zolağında bir-birini təkrarlayan iki ceyran təsviri də vardır. Bu mədəniyyətə aid gümüş düymələrin qızılı başlıqları, iri qızıl muncuqlar, boyunbağılar, heyvanların qızıldan tökmə fiqurları nəfis tərtibata malikdirlər. Kurqanda ehtimal ki, varlı şəxs dəfn olunmuşdur. Ümumilikdə, bu mədəniyyət tuncdan hazırlanmış əyri uclu xəncərlər, üçkünc başlıqlı nizələrlə səciyyələnir. Dövrə aid silahların hazırlanması zərgər dəqiqliyi ilə yerinə yetirilmişdir. Gil qablar arasında qara rəngli boya ilə işlənmiş parlaq ornamentə malik boyalı küplər qırmızımtıl rəngi ilə seçilir. Onların üzərini bəzəyən qara naxışlar, aşağıya yönəlmiş üçbu- caqlarla ziq-zaq formasında həkk olunmuşdur. Küplərin üzərində, həmçinin quş təsvirləri, spiralvari xətlər və naxış ünsürlərinə də təsadüf olunur (Avşarova İ.N., Pirquliyeva Q.Ə., 2010, s. 73-74). Trialeti Kiçik Qafqazın şimal-şərq tərəfində, dəniz səviyyə- sindən 1500-1900 m yüksəklikdə yerləşir. Bu bölgə üçün rənga- rəng relyef, o cümlədən hündür dağ hövzə və silsilələri, vulka- nik konuslar, vadilər, dərələr və s. xarakterikdir. Hazırda Trialeti kurqanlarının bir qismi Tslki su anbarının al- tında qalıb. Onları vaxtı ilə tədqiq etmiş B.Kuftin həmin abidələri orta tunc dövrünə aid etmiş və e.ə. II minilliyin abidələri kimi də- yərləndirmişdir (Куфтин, 1941, стр. 99). Amma bu tarixləndirmə günümüzədək mübahisələr mövzusu olaraq qalır. Onun tərəfdarları olduğu kimi, əleyhdarları da az deyil. Əleyydarları içərisində kur- qanları e.ə. III minilliyin ikinci yarısına aid edənlər olduğu kimi (Кавтарадзе, 1983, с. 116-136; Кавтарадзе, 1987, с. 16; Кушнаре- ва, Рысин, 2001, с. 109), II minilliyin sonlarına aid edənlər də var. 2000-ci illərin əvvəllərində Tsalki su anbarının su səviyyə- sinin aşağı düşməsi nəticəsində vaxtilə qazıntıları B. Kuftin tərə- findən aparılmış 1, 2, 4-9 və 15-17 №-li kurqanlar, eləcə də qa- zılmamış 47 №-li kurqan yenidən gün işığına çıxmış və bu da arxeoloqlara həmin kurqanlarda yenidən tədqiqat işləri aparma- ğa imkan vermişdir. Tədqiqatların nəticələri də çox ürəkaçan ol- muşdur (Нариманишвили, 2002; Narimanishvili, 2004). İlk dəfə tədqiqata cəlb edilən 47 №-li kurqan Böyük Təpə I kurqanından 500 m qərbdə yerləşirdi. Daş örtüyünə sahib kur-
183
qana şərq tərəfdən araba yolu birləşirdi. Yolu su yuduğundan çox bərbad vəziyyətdə idi. Yolun hər iki tərəfi bazalt daşlarla möhkəmləndirilmişdi. Kurqanın örtüyünün hündürlüyü 1.2-1.5 m-ə, diametri isə 60 m-ə çatırdı. Kurqanın tam yanında dördbu- caqlı bir tikilinin izləri, eləcə də müxtəlif dövrlərə aid daş qutu qəbirləri aydın seçilirdi. Tədqiqatlar nəticəsində məlum oldu ki, digər kurqanlara da birləşən araba yolları nisbətən salamat qalmışdır. Onlar haqqın- da arxeoloji ədəbiyyatda xeyli məlumata rast gəlmək olar (Куф- тин, 1941; Куфтин, 1948; Жоржикашвили, Гогадзе, 1974). Bu məlumatlardan belə aydın olur ki, 3 №-li kurqan oval formalı (18-24 m) olub. Onun da örtüyü daşdan idi və şər tərəf- dən ona uzunluğu 7 m, eni isə 5 m olan dəhliz birləşirdi. Sonra- dan onun 41 m uzunluğunda araba yolu olduğu məlum oldu (Жоржикашвили, Гогадзе, 1974, стр. 15, таб. 9-3). 6 №-li kurqanın hündürlüyü 1, 5 m çatırdı. Düzgün dairəvi formada idi və 55 m diametrində idi (Жоржикашвили, Гогадзе, 1974, стр. 16-17, таб. 9-7). Ona da uzunluğu 160 m, eni isə 6 m olan araba yolu birləşirdi. Hündürlüyü 1,5 m, diametri isə 40 m olan 8 №-li kurqanın da forması düzgün dairə şəklində idi (Куфтин 1941, таб. LXV; Жоржикашвили, Гогадзе, 1974, стр. 18-19, таб. 7-1). Ona bi- tişən yolun uzunluğu 210 m, eni isə 5 m olub. 15 №-li kurqanın özünəməxsus forması vardı. Onun örtüyü küncləri oval şəklində olan dübucaqlı formaya sahib idi (Куф- тин, 1941, стр. 80; Жоржикашвили, Гогадзе, 1974, стр. 20). Qazıntılardan sonra o, dairəvi şəkil almışdır. Kurqanın mərkəzi meydançası şərq tərəfdən yüngülcə maili idi və görünür bu, dromosoun çökməsinin nəticəsində baş ver- mişdir. Digər tərəflər isə bir qədər hündür idi. Çuxur üstündəki örtüyün hündürlüyü 1.5-2 m-ə çatırdı (Куфтин, 1941, стр. 81- 83, таб. LXIVLXVI, LXXII; Жоржикашвили, Гогадзе, 1974, стр. 20, таб. 7-3,4). Hazırda kurqanın şərq tərəfi mütənasib şə- kildə maililik nümayiş etdirir ki, bu səbəbdən də yolla kurqan arasındakı əlaqəni izləmək mümkün deyil. Bununla belə, 245 m
184
uzunluğunda, 5 m enində olan yolun şərq tərfdən kurqana doğru, daha doğrusu onun dromosuna tərəf uzandığını görməmək mümkün deyil. Suyun təxribedici təsiri özünü əməlli-başlı gös- tərib. Hazırda kurqanın hündürlüyü 1.5 m-dir (Куфтин, 1941, стр. 79, 83, таб. LX, LXVII, LXVIII). 17 №-li kurqanın girdə formalı örtüyünün hündürlüyü 1,5 m idi.Ona şərq tərəfdən uzunluğu 116 m, eni isə 4.5 m olan ara- ba yolu birləşirdi (Нариманащвили Г., 2006, c. 97-98). Əslində Trialeti mədəniyyətinə Kür-Araz mədəniyyətinin son fazası kimi də baxmaq olardı. Lakin arxeoloji ədəbiyyatda Kür-Araz mədəniyyətinə sadəcə ilk tunc dövrünü aid eirlər və belə olduğu üçün də, Trialeti mədəniyyəti, eləcə də onunla sıx əlaqədə olan Axalkələk, Ördəkli (Lçaşen), Təzəkənd və s. kur- qanlar, təbii ki, Kür-Araz mədəniyyətindən sonrakı dövr abidə- ləri kimi gözdən keçirilir.
Genetik tədqiqatların nəticələrinə görə türklərin tarix səhnə- sinə e.ə. XV minillikdə, yəni 17000 il əvvəl çıxdığını və bütün ilk elmi kəşflərin banisi və yayıcısı olduğunu söyləyən doktor Alan Autram bu kəşflər içərisində ilk yazının kəşfini, keçədən ilk dəfə istifadəni, ilk metal, o cümlədən dəmir alətlərin düzəl- dilməsini, atın əhliləşdirilməsini və minilməsini, at südündən qı- mız hazırlanmasını, ölülərin ilk dəfə xüsusi qəbirlərdə dəfn edil- məsini, ilk sikkələrin basılmasını, pambıqdan paltar hazırlanma- sını qeyd edir (Çataloluk O., 2013). Bu iddiaların həqiqəti nə qədər əks etdirib-etdimədiyini araş- dırmaq qarşıya qoyduğumuz məqsədlər içində olmasa da, bir şey dəqiq aydındır ki, Avropanın və bütövlükdə Avrasiyanın ən qədim mədəniyyətləri bilavasitə türklərlə bağlıdır və bu mədəniy- yətlər içərisində Sintaşta mədəniyyətinin də özünəməxsus yeri var. Genetik tədqiqatların nəticələrinə görə türklərin tarix səhnə- sinə e.ə. XV minillikdə, yəni 17000 il əvvəl çıxdığını və bütün ilk elmi kəşflərin banisi və yayıcısı olduğunu söyləyən doktor Yüklə 2,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|