Kurs ishi mavzu: Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvol. Termiz-2022 Mavzu: Mustaqillik arafasida Respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvol. Reja

1-bosqich - 1985 yil mart - 1987 yil yanvar. Bu bosqich - "tezlashtirish" va "ko'proq sotsializm" shiorlari ostida o'tkazildi.

2-bosqich - 1987-1988 yillar"Ko'proq demokratiya" va "glasnost" shiorlari bu bosqichning leytmotiviga aylandi.

3-bosqich - 1989-1990 yillar. "Charashuv va chalkashlik" davri. Bu qayta qurishning sobiq lageridagi bo'linish, ochiq siyosiy, milliy qarama-qarshilikka o'tish bilan tavsiflanadi.

4-bosqich - 1990-1991 yillar Bu bosqich jahon sotsialistik tizimining yemirilishi, KPSSning siyosiy bankrotligi va SSSRning parchalanishi bilan ajralib turdi. KPSS Markaziy Komitetining 1985 yil aprel Plenumida mashinasozlikning ilg'or rivojlanishi asosida SSSRning "ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tezlashtirish" kursi e'lon qilindi.

__________________

O’zbekiston yangi tarixi 3 – kitob. T.: 2000.


1.2. Qayta qurish ortidagi iqtisodiy hayot.
Iqtisodiy hayotda yangilik paydo bo'ldi - davlat qabuli (davlat qabuli). Korxonalarning tayyor mahsulotlarini qabul qilish korxonalardan mustaqil davlat komissiyasi tomonidan amalga oshirilishi nazarda tutilgan edi. Natijalar juda achinarli edi (1987 yil oxirida sanoat mahsulotining 15-18 foizi davlat qabulidan o'tmadi). Ijtimoiy sohada bir nechta kampaniyalar boshlandi: maktablarni to'liq kompyuterlashtirish, ichkilikbozlik va alkogolizmga qarshi kurash, daromadsiz daromadlar. KPSS Markaziy Qo'mitasining 1985 yilda qabul qilingan "Mastlik va alkogolizmga qarshi kurashish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori ayniqsa keng rezonansga sabab bo'ldi. Uni amalga oshirish natijasi aroq narxining keskin oshishi va do'konlarda alkogolli ichimliklarni sotish vaqtini qisqartirish bo'ldi. Natijalar uzoq kutilmadi, do'konlarda alkogolli ichimliklar uchun katta navbatlar paydo bo'ldi, odamlar moonshinega o'tishdi (1987 yilda 1,4 million tonna shakar yoki uni iste'mol qilishning yillik byudjeti 50 million kishi bilan Ukraina tomonidan moonshine qilish uchun sarflangan). Mastlik ko'chadan chiqib, oilaga kirdi. Siyosiy sohada 1986 yilda bo'lib o'tgan KPSS 27-s'ezdi sotsialistik demokratiyani takomillashtirish chaqiriqlari bilan cheklandi.^*
Barcha tashabbuslarning muvaffaqiyatsizligi 1987 yil boshida ma'lum bo'ldi. 1987 yil yanvar oyida KPSS Markaziy Qo'mitasining Plenumi bo'lib o'tdi, bu SSSRning iqtisodiy va siyosiy hayotida haqli ravishda islohotlar deb atash mumkin bo'lgan jiddiy o'zgarishlarning boshlanishi edi.
Iqtisodiy islohotlarning rivojlanishi ikki tendentsiya bilan belgilandi: davlat korxonalari mustaqilligini kengaytirish va iqtisodiyotning xususiy sektori ko'lamini kengaytirish. 1986-yilda “Yakka tartibdagi mehnat faoliyati to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, unda 30 turdagi mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar, asosan, hunarmandchilik va maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida xususiy tadbirkorlik faoliyati qonuniylashtirildi. SSSRda ko'p o'n yilliklarda birinchi marta rasman ruxsat etilgan "xususiy savdogarlar" paydo bo'ldi.
1987 yilda “Davlat korxonasi toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi, unga koʻra
__________________
O’zbekiston yangi tarixi 3 – kitob. T.: 2000.
davlat korxonalari oʻzini-oʻzi taʼminlash, oʻzini-oʻzi taʼminlash va oʻzini-oʻzi moliyalashtirishga oʻtkazildi, sheriklar bilan mustaqil ravishda mahsulot yetkazib berish shartnomalari tuzishi mumkin edi, ayrim yirik korxonalarga esa xorijiy korxonalarga kirishiga ruxsat berildi. 1988 yilda "SSSRda kooperatsiya to'g'risida" qonun qabul qilindi. Nihoyat, 1989 yilda yerni 50 yil muddatga ijaraga olishga ruxsat berildi.
Bu “kapitalizm”ga yon bosishlarning barchasi bir qadam oldinga, ikki qadam orqaga tamoyili asosida amalga oshirildi. Xususiy savdogarlar va kooperatorlarga katta soliq solindi (65%); 1991 yilga kelib kooperativ sektorida mehnatga layoqatli aholining 5% dan koʻpi band boʻlmagan, qishloqda 2% yer va 3% chorva mollari ijarachilar qoʻlida edi.Siyosiy sohada, parallel ravishda, M. Gorbachev siyosiy leksikonga yangi - glasnost tushunchasini kiritdi, bu tushuncha bilan shirinlik mavjud kamchiliklarni "sog'lom" tanqid qilishni, aholining xabardorligini oshirishni va senzurani biroz zaiflashtirishni tushundi. Tanqidning asosiy ruxsat etilgan obekti "Stalinizm", asosiy ideal "partiya va davlat hayotining lenincha normalariga qaytish" edi. Bu kampaniya doirasida partiya yetakchilari N. Buxarin, A. Rikov, G. Zinovyev, L. Kamenev reabilitatsiya qilindi.^*
Grossman, Platonov, Rybakov, Dudintsev, Pristavkin, Granin, Mandelstam, Galich, Brodskiy, Soljenitsin, Nekrasov, Oruellarning ilgari taqiqlangan asarlari nashr etila boshlandi. Televizorda "O'n ikkinchi qavat", "Qarang", "Beshinchi g'ildirak", "Yarim tundan oldin va keyin" dasturlari paydo bo'ldi.
1987 yilda birinchi siyosiy o'zgarishlar boshlandi, dastlab qo'rqoq va yarim. KPSS Markaziy Komitetining yanvar Plenumi mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi korxonalar rahbarlari uchun muqobil saylovlar, partiya qo‘mitalari kotiblari saylovida yashirin ovoz berish kabi yangiliklarga ruxsat berdi.
19-Butunittifoq partiya konferentsiyasi (1988 yil yozi) to'g'ri siyosiy islohotlarni boshladi. Konferensiyada M. Gorbachev partiya apparatiga muqobil saylovlarni uzaytirishni, partiya qo‘mitasining birinchi kotibi lavozimini xalq deputatlari
__________________
O’zbekiston yangi tarixi 3 – kitob. T.: 2000.
Kengashi raisi lavozimi bilan birlashtirishni taklif qildi. Va, eng muhimi, konferentsiyada, partiya apparatining bir qismining qarshiligiga qaramay, SSSR oliy vakillik hokimiyatining yangi, ikki bosqichli tizimini yaratish va Prezident lavozimini yaratish g'oyasi. SSSR tasdiqlandi. Ushbu islohot vakillik hokimiyati va ijro etuvchi hokimiyatning yangi tizimini yaratishga olib keldi:
1990-yilda boʻlib oʻtgan SSSR xalq deputatlarining III qurultoyida M.Gorbachyov SSSRning birinchi va oxirgi Prezidenti etib saylandi.
1988-1989 yillarda butun qonunlar to'plami qabul qilindi: matbuot to'g'risida, jamoat tashkilotlari to'g'risida, mamlakatda davlat xavfsizligi to'g'risida va boshqalar. mamlakatdagi siyosiy muhit sezilarli darajada liberallashtirildi, bu esa, o'z navbatida, umuman, siyosiy hayotni, xususan, turli xil "norasmiy" tashkilotlarning faoliyatini keskin faollashtirdi. 1989 yildan boshlab siyosiy leksikonda bozor, siyosiy plyuralizm, qonun ustuvorligi, fuqarolik jamiyati, tashqi siyosatdagi yangicha fikrlash tushunchalari mustahkam o‘rin oldi.^*
1989-yilda SSSR xalq deputatlarining I S’ezdiga deputatlar saylovi, 1-3-s’ezdlar ishi mamlakatda iqtisodiy vaziyat chuqurlashib borayotgan bir sharoitda turli siyosiy kuchlar o‘rtasidagi ochiq qarama-qarshilik davriga kirganini yaqqol
ko‘rsatdi. inqiroz. Ijtimoiy keskinlik muayyan tovarlarning muntazam tanqisligi bilan kuchaydi: 1989 yil yozida - shakar, yuvish vositalari, 1989 yil kuzida - choy inqirozi, 1990 yil yozida - tamaki inqirozi.1990 yil bahorida N.Ryjkov hukumati bozorga o'tish dasturini jamoatchilikka taqdim etdi, unda bir qator tovarlar narxini oshirish ko'zda tutilgan. Odamlar bunga javoban javonlarda qolgan hamma narsani supurib tashlashdi.^*
Vazirlar Kengashi dasturidan farqli ravishda 1990 yilning yozida S. Shatalin - G. Yavlinskiy boshchiligida ishlab chiqilgan 500 kun rejasi nashr etildi. Ushbu davrda bozor iqtisodiyotiga o'tish uchun shart-sharoit yaratish ko'zda tutilgan reja.
Nihoyat, 1990 yilning kuzida M. Gorbachyov Oliy Kengashga bozor iqtisodiyotiga o‘tish bo‘yicha o‘zining murosa dasturini taklif qildi, u ham ish bermadi. Inqiroz kuchayib borardi. M. Gorbachevning mamlakatdagi nufuzi tez
__________________
Yusupov E. Istiqlol yo’lida. T.: “Fan”, 1996.
1988-1991 yillar SSSR tashqi siyosatida ham tub o'zgarishlar bilan ajralib turdi. M.Gorbachyovning AQSH Prezidenti R.Reygan bilan uchta uchrashuvi natijasida oʻrta va yaqin masofali raketalarni yoʻq qilish boʻyicha kelishuvlarga erishildi va 1988-yilda Sovet qoʻshinlarining Afgʻonistondan olib chiqilishi boshlandi.
1991-yil sentabr oyida Afgʻonistonga Sovet va Amerika qurollarini yetkazib berishni toʻxtatish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi. O'sha yili SSSR Iroqning (uning azaliy ittifoqchisi) Quvaytga qarshi tajovuzini qoralashda AQSH tomonini oldi, Isroil va Janubiy Afrika bilan diplomatik munosabatlar o'rnatdi.
1989 yil oxirida, deyarli bir oy ichida kommunistik partiyalar Sharqiy Evropa mamlakatlarida hokimiyatni (asosan tinch yo'l bilan) yo'qotdilar. Sovet rahbariyatining bu inqiloblarni kuch bilan bostirishdan bosh tortishi SSSR o'zining sobiq tashqi siyosatidan voz kechganining ta'sirchan dalili bo'ldi. SSSR ko'magi tufayli Germaniyani birlashtirish va totalitar sotsializm timsoliga aylangan Berlin devorini vayron qilish mumkin bo'ldi.^*
Sovet iqtisodiyotida uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan boshqaruv tizimi tartibli turdagi ma'muriy usullarga asoslangan va u endi fan-texnika taraqqiyotining yangi shartlariga mos kelmasligiga qaramay, uni buzish mumkin emas edi. , garchi buni amalga oshirish uchun ba'zi urinishlar qilingan bo'lsa-da. Bu tizim bo'limlar, tashkilotlar o'rtasida, fan, dizayn o'rtasida bo'linish va to'siqlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi, bularning barchasi, o'z navbatida, ishlab chiqarishdan ajratilgan.
Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985—1987-yil-lar) ma'muriy-tashkiliy tadbirlarning an'anaviy usullarda olib borilishi bilan izohlandi. Mazkur bosqichda kun tartibiga qo’yilgan vazifalardan biri ilmiy-texnika taraq-qiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish va uning asnosida inson omilini faollashtirishdan iborat bo’ldi.^*

__________________

*Yusupov E. Istiqlol yo’lida. T.: “Fan”, 1996.
**Yusupov E. Istiqlol yo’lida. T.: “Fan”, 1996.

Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e'tibor mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratildi. Ammo bunday jarayonni ijtimoiy munosabatlarni takomil-lashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi tezda ayon bo’lib qoldi. Shuning uchun 1986-yilda qayta qu-rish va ijtimoiy munosabatlar masalasiga alohida e'tibor berildi. Bunday siyosatning markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, ma'muriy-buyruqbozlik va byurokra-tizmga, qonunsizlikka qarshi kurash turar edi.