Kurs ishining maqsad va vazifalari
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
| , housewife, lawsuit, wallpaper, basketball l
kabilar. 2. Chiziqcha bilan yoziladigan qo‘shma otlar. Bunda ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan qo‘shma otlar chiziqcha orqali ajratib yoziladi. Ular o‘z ichiga affikslarni, artikl, predlog, va bo g‘lovchilarni ham olishi mumkin. Masalan, house-build(er), single-mind(ed)(ness) , rent-a-cop, mother-of-pearl 3. Ajratib yoziladigan qo‘shma otlar. Ular odatdagidan uzunroq so‘zlar hisoblanadi, jumladan distance learning, lawn tennis, player piano kabi. O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlarning so‘z birikmasidan (aniqrog‘isifatlovchi 43 birikmalardan) farqlab olish qo‘shma otlarni so‘z birikmasidan farqlab olishga nisbatan ancha qiyinroq. Predmet belgisi sodda, qo‘shma sifatlardan tashqari, sifatlovchi birikmalar vositasida ham ifodalanadi. Bu hol qo‘shma sifatlar bilan sifatlovchi birikmalarni farqlashda ma’lum qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Sifatlar tuzilishiga ko‘ra uch turga bo‘linadi: sodda, qo‘shma va juft. Sodda sifatlar shaklan bir o‘zakli yoki birnegizli yakka so‘zlardan tashkil topadi. Bunda ular yakka o‘zakdan iboratbo‘ladi: a) oq, qora, yaxshi, yomon, zo‘r, katta, keng b) biror affiks yordamida yasalgan yasama sifatdan iborat bo‘ladi: bolali, ommaviy, uyatchang, suvsiz kabi. Qo‘shma sifatlar ikki yoki undan ortiq sifatlarning birikuvidan hosil bo‘lgan sifatlar hisoblanadi. Qo‘shma sifatlar bir bosh urg‘u bilan aytilib, bir belgi xususiyatni ifodalash uchun xizmat qiladi: och sariq, ko‘p bolali, qalin qosh kabi. Qo‘shma sifatlar sostav jihatdan quyidagicha qismlardan iborat bo‘ladi: a) sifat + sifat to‘q ko‘k, ola qashqa, erka- arzanda, ijtimoiy- siyosiy, madaniy-ma’rifiykabi ; b) sifat+ ot: ochiq ko‘ngil, yalang oyoq( oyoq yalang), ochko‘z, xushfe’l, sofdil, qora qoshkabi; c) sifat+ ot + sifat yasovchi affiks : ko‘k ko‘zli, o‘tkir zehnli, qizil bayroqli kabi; d) ot+ ot : qo‘y ko‘z, sher yurak, tosh bag‘ir, echki soqol, bodom qovoq kabi; e) ot+ ot+ sifat yasovchi affiks: temir irodali, it fe’lli kabi ; f) ot+ sifatdosh: tinchliksevar, erksevar,ko‘zilg‘amas, ishyoqmas kabi; g) ravish+ fe’l: ertapishar, kechpishar, tezoqarkabi; h) son+ot+sifat yasovchi affiks to‘rt bolali , ikki g‘ildirakli, uch elementli ; i) ot + affiks+ bor (yo‘q) so‘zlari bahosi yo‘q, tengi yo‘q, aqli bor (yigit) va hokazolar. Juft sifatlar esa predmetning umumiy bir belgisini ifodalaydi, odadtda ikki soda sifatdan teng bog‘lanish yo‘libilan yasaladi.Bunday sifatlar quyidagi yo‘llar bilan hosil qilinadi: 44 1. Bir xildagi ikki sifatning takrorlanishidan : yaxshi-yaxshi, balandbaland, katta-katta, past-past ; 2. Ma’nodosh ikkita sinonimik sifatdan : qing‘ir-qiyshiq, pishiq-puxta kabilar. Qo‘shma sifatlar bilan sifatlovchi birikmalarni bir-biridan farqlashda faqat ma’noni – predmetlik belgisini bildirishidagina emas, balki formani- grammatik belgini ham asosga olish kerak. Fe’llardan ham xuddi shu usul orqali qo‘shma fe’llar yasaladi. Qo‘shma fe’llar komponentlarining qaysi turkumga oidligiga ko‘ra ikki asosiy turga bo‘linadi: 1. ot+fe’l tipidagi (fe’l bo‘lmagan so‘z bilan fe’lning birikishidan hosil bo‘lgan) qo‘shma fe’llar; 2. fe’l+fe’l tipidagi(ikki fe’lning o‘zraro birikishidan hosil bo‘lgan) qo‘shma fe’llar: hurmat qilmoq, sotib olmoq kabi. Mazkur qo‘shma fe’llar qatnashgan misollarga qarang: Turg‘un uni begonaday qarshi oldi. (H.N) Chevaringizni uydan chaqirib olishga kuchimiz yetmaydi, o‘zingiz ruxsat oberasiz-da opoqingizdan.(H.N) Ot+fe’l tipidagi qo‘shma fe’llarning ko‘pgina qismini qilmoq, aylamoq, etmoq yoki bo‘lmoq fe’llarining birikishidan hosil bo‘lgan bayon qilmoq, kashf etmoq, kasal bo‘lmoq tipidagi birikuvlar tashkil etadi. Fe’l bo‘lmagan so‘zning qilmoq, aylamoq, etmoqfe’li bilan birikishidan har vaqt qo‘shma fe’l hosil bo‘lavermaydi. Bunday birikuvlarda qilmoq, aylamoq, etmoq yoki bo‘lmoq fe’llari bo g‘lama vazifasida qo‘llanilishi mumkin. Ular bunday vazifada qo‘llanganda qo‘shma fe’l hosil qilmaydi. Qiyoslang: o‘qituvchi edi- o‘qituvchi bo‘ladi. Bunda o‘qituvchi bo‘ladi birikuvi qo‘shma fe’l emas, chunki o‘qiyuvchi va bo‘l so’zlarining birikishidan yangi so‘z (qo‘shma so‘z) hosil bo‘layotgani yo‘q. Tasdiq qildi, tasdiq bo‘ldi birikuvlari esa qo‘shma fe’l hisoblanadi. Buni qil va bo‘l fe’llarini –la va –lan affikslari bilan almashtirish mumkinligi aniq ko‘rsatadi: tasdiq qildi-tasdiqladi, tasdiq bo‘ldi-tasdiqlandi. O‘zbek tilida ikki fe’lning o‘zaro birikishidan hosil bo‘luvchi qo‘shma fe’llar u qadar ko‘p emas. Ular ham o‘z tarkibidagi komponentlari ma’nosidan 45 farqli bo‘lgan yangi ma’no ifodalaydi: olib kelmoq, sotib olmoq kabi: Hamma qo‘lini yuziga olib borib, omin qildi.Urushdan qochgan askarlardan qurol-yarog‘ sotib olib, bosqinchilik qilishgacha borib yetiptilar.Chumchuq o‘zini opqochib, pirr etib olg‘a uchdi-da, nim qorong‘l yo‘lakka kirib ketti. Shu ma’noda agar ingliz tilidagi qo‘shma fe’llarga izoh beradigan bo‘lsak, ular asosan predlog+ fe’l va boshqa tipdagi ko‘rinishlarda bo‘ladi. Misol uchun, Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|