Kurtuluş Sedar GÖRMÜŞ

Bu kurumlarda korunan eski haritalar önceleri herhangi bir envanter ve katalogdan yoksundular. Cumhuriyetin ülke yönetimine hakim olmasından sonra ilk kez bu alanda da elle tutulur belli çalışmalar yapılmaya başlamıştır.

• Bu kurumlarda korunan eski haritalar önceleri herhangi bir envanter ve katalogdan yoksundular. Cumhuriyetin ülke yönetimine hakim olmasından sonra ilk kez bu alanda da elle tutulur belli çalışmalar yapılmaya başlamıştır.

• İlk envanter çalışmaları İstanbul Topkapı Sarayında 1930’lu yılların başlarında yürütülmüştür. Daha sonraları ellerinde eski harita bulunduran diğer kurumlar da benzer faaliyetler içine girmişlerdir. Fakat ülke genelinde düzenlenmiş bir eski harita kataloğu maalesef hala bulunmamaktadır.

Bu haritalar hakkında ilk araştırmalar da, yine yabancı bilim adamları tarafından, PİRİ REİS haritasının Topkapı Sarayının düzenlenmesi sırasında ortaya çıkarılmasıyla başlatılmıştır.

• Bu haritalar hakkında ilk araştırmalar da, yine yabancı bilim adamları tarafından, PİRİ REİS haritasının Topkapı Sarayının düzenlenmesi sırasında ortaya çıkarılmasıyla başlatılmıştır.

• Alman tarihçiler P.Kahle ve A. Deismann'ın PİRİ REİS'in 1513 tarihli haritasıyla ilgili yaptıkları araştırmaların sonuçlarının yayınlanması, büyük bir tartışmanın da başlangıcı olmuştur. Bunun nedeni, yabancı tarihçilerin PİRİ REİS'in emeğini bir anlamda göz ardı ederek, haritayı aşağı yukarı tamamen bir kopya olarak nitelemiş olmalarıdır. Bu tür yaklaşımlar tartışmaları alevlendirmiş ve Türk tarihçileri Avrupalıların olaya din açısından yaklaşmalarına tepki olarak karşı araştırmalar yürütmüşlerdir.

15. ve 16. yüzyıllarda Türkler tarafından üretilmiş ve bugün elimizde bulunan önemli kartografik yapıtlar:

• 15. ve 16. yüzyıllarda Türkler tarafından üretilmiş ve bugün elimizde bulunan önemli kartografik yapıtlar:

• 1413 yılı tarihli İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu

• 1461 yılı tarihli MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu

• 1513 yılı tarihli PİRİ REİS Atlantik Haritası

• 1521-1525 yılı tarihli PİRİ REİS'in Kitab-i Bahriye'si

• 1528 yılı tarihli PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası

• 1552 yılı tarihli HACİ EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası

• 1567 yılı tarihli ALİ MACAR REİS Atlası

• Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)

14. Yüzyıl ile 17. Yüzyıl arasında daha çok Akdeniz Havzasına ait deniz navigasyonu amacıyla çizilmiş üzerinde pafta ağı görünümünde pusla doğrultulan çizgilerle belirtilmiş kartografik ürünlere "portolon", ya da "portolon harita" denilmektedir.

• 14. Yüzyıl ile 17. Yüzyıl arasında daha çok Akdeniz Havzasına ait deniz navigasyonu amacıyla çizilmiş üzerinde pafta ağı görünümünde pusla doğrultulan çizgilerle belirtilmiş kartografik ürünlere "portolon", ya da "portolon harita" denilmektedir.

• Sözcük Latince kökenlidir ve "limandan limana hizmet eden" demektir ("port" sözcüğü liman anlamına gelmektedir).

• Portolon haritaların en güzellerinden biri olan bu eser Topkapı Sarayı Kütüphanesinde 2 nolu katalog cildinde 1407 numara ve H.1823 envanter numarası ile kayıtlıdır.

İBRAHİM KATİBİ Haritasının ceylan derisi olan pafta altlığının boyutları 55 cm x 90 cm ve pafta resim alanı boyutları 44.7 cm x 77 cm dir. Haritada bulunan çerçeve batı kenarı boyunca devam ettirilmemiştir ve zamanın İslam kültürü süsleme sanatının izlerini taşımaktadır. Çerçeve genişliği ise 1 cm dir.

• İBRAHİM KATİBİ Haritasının ceylan derisi olan pafta altlığının boyutları 55 cm x 90 cm ve pafta resim alanı boyutları 44.7 cm x 77 cm dir. Haritada bulunan çerçeve batı kenarı boyunca devam ettirilmemiştir ve zamanın İslam kültürü süsleme sanatının izlerini taşımaktadır. Çerçeve genişliği ise 1 cm dir.

• Akdeniz kıyıları ve Akdeniz adaları oldukça iyi çizilmiştir. Özellikle Britanya Adalarında ve Batı Avrupa kıyılarında diğer kesimlerdeki doğruluğa ulaşılamamıştır, fakat bu haritanın sahip olduğu genel doğruluk ve bilgi zenginliği bu haritayı önemli kılmaktadır.

MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu da görüntü olarak İBRAHİM KATİBİ Portolonu kadar güzel bir kartografik üründür.

• MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu da görüntü olarak İBRAHİM KATİBİ Portolonu kadar güzel bir kartografik üründür.

• Harita İstanbul Beşiktaş'taki Deniz Müzesi eserleri arasında 882 demirbaş numarası ile kayıtlıdır. Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz'in tümü ile Batı Avrupa Kıyıları ve İngiliz adalarını içermektedir.

• Kıyı biçimleri bakımından oldukça doğru bir haritadır.

Harita altlığı yine ceylan derişidir ve boyutları 90 cm x 53 cm dir. Çizim yapılmış pafta kesiminin boyutları ise 89 m x 48 cm dir. Haritanın 1 cm genişliğindeki çerçevesi zamanın İslam sanat anlayışına uygun motiflerle süslenmiştir. Pafta altlığı değişik kesimlerinde değişik derecede deformasyona uğramıştır.

• Harita altlığı yine ceylan derişidir ve boyutları 90 cm x 53 cm dir. Çizim yapılmış pafta kesiminin boyutları ise 89 m x 48 cm dir. Haritanın 1 cm genişliğindeki çerçevesi zamanın İslam sanat anlayışına uygun motiflerle süslenmiştir. Pafta altlığı değişik kesimlerinde değişik derecede deformasyona uğramıştır.

• Haritanın nerede, kim tarafından ve ne zaman yapıldığı haritanın kuzey orta kesiminde yer alan kitabe kısmında Arap alfabesi ile belirtilmiştir.

PİRİ REİS, 15. Yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis'in kardeşinin oğludur.

• PİRİ REİS, 15. Yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis'in kardeşinin oğludur.

• PİRİ amcası ile beraber küçüklü büyüklü bir dizi deniz savaşına katılmış ve bu arada diğer denizcilerden farklı olarak deniz navigasyonunda vazgeçilmez bir araç olan haritacılıkla da ilgilenmiştir. PİRİ REİS, Hürmüz'deki düşman donanmasından çekinip Süveyş'e geri döndüğü için 1554 yılında Mısır'da maalesef idam edilerek öldürülmüştür. Öldüğünde 84-85 yaşlarında olduğu tahmin edilmektedir.

• Bugün elimize ulaşmış üç eserini biliyoruz: Atlantik Haritası, Kuzey Atlantik Haritası ve Kitab-ı Bahriye.

Pîrî Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya'sı (Amiral) Pîrî Reis tarafından 1513'te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir.

• Pîrî Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya'sı (Amiral) Pîrî Reis tarafından 1513'te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir.

• Aralarında Kristof Kolomb'a ait bir haritanın da bulunduğu yirmi kaynağı bütünleştirerek hazırlanmış, 16. yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya bilgilerini içeren değerli bir tarihi belgedir (tr.wikipedia.org).

Harita, 9 Kasım 1929'da Topkapı Sarayı'nda sarayı müzeye dönüştürme sırasındaki envanter tespit çalışmaları sürerken tesadüfen bulundu.

• Harita, 9 Kasım 1929'da Topkapı Sarayı'nda sarayı müzeye dönüştürme sırasındaki envanter tespit çalışmaları sürerken tesadüfen bulundu.

• Harita; ceylan derisi üzerine çizilmiş olup 900x600 mm boyutlarındadır. Ortaçağ haritalarında sıkça rastlanan portolan tarzında yapılmıştır; yani enlem ve boylam çizgileri yerine anahtar noktalarda yönleri gösteren pusula gülleri ve bunlardan ışınsal olarak yayılan yön çizgileri vardır (tr.wikipedia.org).

Haritanın kenarlarında, açıklayıcı nitelikte çeşitli notlar vardır. Notların bır kısmı; tutsak edilmiş Portekiz ve İspanyol denizcilerin ifadelerine dayalıdır.

• Haritanın kenarlarında, açıklayıcı nitelikte çeşitli notlar vardır. Notların bır kısmı; tutsak edilmiş Portekiz ve İspanyol denizcilerin ifadelerine dayalıdır.

• Notlarda Yeni Dünya’nın yerlileri, hayvanları, bitkileri, mâdenî zenginlikleri ve diğer ilginç özelliklerine değinilir. Ayrıca, gösterilen yerlerde bulunduğu rivayet edilmiş hayvan veya hayâlî yaratıkların resimlerini de gösteren harita; toplam dokuz renkle çizilmiştir (tr.wikipedia.org).

Kenar notlarından birinde; bu haritanın batıda Kristof Kolomb'un keşfettiği yöreleri, doğuda da "Çin, Hint ve Sint" bölgelerini gösterdiğini yazar. Sağ kenardaki notlarının bazıların yarım cümlelerden oluşması, bu haritanın daha büyük bir dünya haritasının sol yarısı olduğunu gösterir; öbür yarısı kayıptır.

• Kenar notlarından birinde; bu haritanın batıda Kristof Kolomb'un keşfettiği yöreleri, doğuda da "Çin, Hint ve Sint" bölgelerini gösterdiğini yazar. Sağ kenardaki notlarının bazıların yarım cümlelerden oluşması, bu haritanın daha büyük bir dünya haritasının sol yarısı olduğunu gösterir; öbür yarısı kayıptır.

• Pîrî Reis haritasının Kristof Kolomb haritasından kaynaklandığının önemli bir delili, Küba'nın yokluğudur. Kristof Kolomb seyahatnamelerinde Küba'nın bir ada değil, kıtanın uzantısı oldugunu yazmıştır ve Pîrî Reis haritasında da Küba bu şekilde gösterilir (tr.wikipedia.org).

PİRİ REİS 1513 tarihli haritasını çizerken bir dizi kaynaktan yararlanmıştır. Bunu izleyen yıllarda PİRİ REİS'in harita çizme merakının artarak devam ettiği görülmektedir.

• PİRİ REİS 1513 tarihli haritasını çizerken bir dizi kaynaktan yararlanmıştır. Bunu izleyen yıllarda PİRİ REİS'in harita çizme merakının artarak devam ettiği görülmektedir.

• 1520 yıllarında Ege Denizi ve Akdeniz'deki ada ve limanlara ait elindeki malzemeleri mükemmel bir eser daha verebilmesini sağlayacak zenginliğe getirmiştir.

• Sonunda bu dokümanları değerlendirerek "Kitab-ı Bahriye" adını verdiği kitabını yazdı. Bu kitabın ilk nüshasını 1521 yılında denizcilerin hizmetine sunmuştur. Bu eserin el yazması olarak kopya edilerek kullanıldığı günümüze kadar ulaşan nüshalarından anlaşılmaktadır.

PİRİ REİS 1525 tarihine kadar ilk nüshayı elden geçirmiş ve anılan yılda Kanuni Sultan Süleyman'a Sadrazam İbrahim Paşa aracılığıyla hediye edilmesini sağlamıştır.

• PİRİ REİS 1525 tarihine kadar ilk nüshayı elden geçirmiş ve anılan yılda Kanuni Sultan Süleyman'a Sadrazam İbrahim Paşa aracılığıyla hediye edilmesini sağlamıştır.

• Yukarıdaki el yazması kopyaların boyutları yaklaşık 22 cm x 32 cm dir. İçerdikleri harita sayısı kopyayı yapana bağlı olarak 134 ile 226 arasında değişmektedir.

• PİRİ REİS'in bu mükemmel eseri Türkçe(8), Arapça yazımının ve içerdiği haritaların aynı baskısı ile beraber büyük masraflar yapılarak Türkçe ve İngilizce baskısı da yapılmıştır.

Kitab-ı Bahriye, giriş bölümünden sonra yaklaşık 12000 satırlık bir şiir bölümüyle devam etmektedir.

• Kitab-ı Bahriye, giriş bölümünden sonra yaklaşık 12000 satırlık bir şiir bölümüyle devam etmektedir.

• Bu bölümde PİRİ REİS med-cezir olaylarını, 1513 yılı tarihli haritasını nasıl çizdiğini, Amerika'nın nasıl keşfedildiğini, pusulayı, bir portolonun nasıl kullanılacağını, dünyanın denizlerini vb. anlatır ve onlar hakkında bilgiler verir.

• Bu şiirden kendisinin Atlantik haritasını anlattığı bölümden üç parça ilgili harita hakkında bilgi verilirken aktarılmıştı.

PİRİ REİS'in 1513 yılında çizdiği dünya haritası ve Kitab-ı Bahriyesi dışında bilebildiğimiz bir eser daha vermiştir.

• PİRİ REİS'in 1513 yılında çizdiği dünya haritası ve Kitab-ı Bahriyesi dışında bilebildiğimiz bir eser daha vermiştir.

• Haritanın altlığı yine ceylan derisidir ve altlığın boyutları 68cm x 69cm’ dir. Pafta kuzey ve batı taraflarında geniş (yaklaşık 5cm) sayılabilecek çok güzel bir çerçeve ile donatılmıştır.

• Özellikle pafta kenar boşluğunun batı tarafında çok sayıda delik ve yırtılmalar vardır. Çivi delikleri oldukları anlaşılan bu izler, haritanın bir çubuğa sarılı olarak kullanıldığının göstergesidirler. Yapılan hesaplamalar sonucunda, haritanın mevcut pafta gibi 8 paftadan meydana gelmiş olması gerekir, fakat diğer 7 paftaya bugüne kadar rastlanamamıştır.

Haritada;

• Haritada;

• Kuzeyde Grönland adasının güney uzantısı,

• Kuzey Amerika karasının kuzeyinden itibaren güneye doğru Neufundland'in doğu kıyıları,

• Küçük bir boşluktan sonra Yeni İskoçya kıyılarının bir kısmı

• Büyük bir boşluktan sonra Florida Yarımadası,

• Karibik Denizinde Küba ve Haiti'yi de içine alan Antil Adaları

• Bunların batısında Orta Amerika'da Yukatan Yarımadası

• Güney Amerika karasının kuzey kıyılarından bir parçanın

• gösterimi yapılmıştır.

MÜRSİYELİ İBRAHİM ve İBRAHİM KATİBİ portolonlarına göre daha kalitesiz ve kalın bir ceylan derisi üzerine çizilmiştir.

• MÜRSİYELİ İBRAHİM ve İBRAHİM KATİBİ portolonlarına göre daha kalitesiz ve kalın bir ceylan derisi üzerine çizilmiştir.

• Pafta altlığının boyutları 74 cm x 100 cm dir. Haritanın kenarlarında zamanla yırtılmalar meydana gelmiş ve bu nedenle onarım görmüştür.

• Topkapı Sarayı Kütüphanesinde "Memalik-i Osmaniye Haritası" (Osmanlı ülkesi Haritası) adı ile kayıtlıdır.

Batıda Kanarya adalarından, doğuda Ağrı Dağına, kuzeyde Baltık Denizinden, güneyde Ümit Burnuna kadar olan bölgenin gösterimi yapılmıştır.

• Batıda Kanarya adalarından, doğuda Ağrı Dağına, kuzeyde Baltık Denizinden, güneyde Ümit Burnuna kadar olan bölgenin gösterimi yapılmıştır.

• Akdeniz ve Karadeniz kıyıları oldukça iyi çizilmiş olmasına rağmen harita edilen bölgenin kuzey ve güney kesimleri ile Britanya Adalarının çiziminde aynı kaliteye ulaşılamamıştır. Özellikle Afrika Karası kuzey-güney yönünde çok fazla basık gösterilmiştir.

ALİ MACAR REİS Atlası da Topkapı Sarayı Kütüphanesi koleksiyonunun bir parçasıdır. Atlasın kitap formunda olması nedeniyle sayfalar kapalı kalmış ve harita yıpranmaktan, diğer büyük formatlı haritalara göre, daha iyi korunmuştur.

• ALİ MACAR REİS Atlası da Topkapı Sarayı Kütüphanesi koleksiyonunun bir parçasıdır. Atlasın kitap formunda olması nedeniyle sayfalar kapalı kalmış ve harita yıpranmaktan, diğer büyük formatlı haritalara göre, daha iyi korunmuştur.

• Atlas boyutları 31 cm x 44 cm dir ve kahverengi bir deri ile ciltlenmiştir. Harita altlıklarının malzemesi yine deridir. Atlas 7 harita içermektedir ve her haritanın çerçeve formatı karşılıklı iki sayfaya yayılmış olarak 291 mm x 428mm dir.

Ali Macar Reis, Dünya haritasının geometrik çatısını oluştururken, günümüzde Eckert III olarak bilinen ve 1906 yılında geliştirilen projeksiyon benzeri bir projeksiyonu 450 yıl daha önce kullanarak atlasına bilimsel bir değer kazandırmıştır. Atlasta bulunan 7 harita, sağ taraftan başlayarak sola doğru aşağıdaki biçimde sıralanmıştır:

• Ali Macar Reis, Dünya haritasının geometrik çatısını oluştururken, günümüzde Eckert III olarak bilinen ve 1906 yılında geliştirilen projeksiyon benzeri bir projeksiyonu 450 yıl daha önce kullanarak atlasına bilimsel bir değer kazandırmıştır. Atlasta bulunan 7 harita, sağ taraftan başlayarak sola doğru aşağıdaki biçimde sıralanmıştır:

Yukarıda sözü edilen haritalar dışında 16. Yüzyılda yapılmış başka bir değerli kartografik eser de İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesinde korunan bir atlastır.

• Yukarıda sözü edilen haritalar dışında 16. Yüzyılda yapılmış başka bir değerli kartografik eser de İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesinde korunan bir atlastır.

• Atlası bilim dünyasına ilk kez Thomas D. Goodrich 1987 yılında tanıtmıştır. Goodrich, bu atlası, ‘Atlas-ı Hümayun’ (Osmanlı Hükümdarlık Atlası) olarak adlandırmıştır. Saray için Nakkaşhanede üretilmiş bir eserdir. 

Müellifi ve yapım yılı ise atlasta bu konularda herhangi bir not bulunmadığından bilinmemektedir. Fakat gösterimin teknik karakterleri açısından değerlendirildiğinde 16. Yüzyılın ikinci yansında yapıldığı rahatlıkla söylenebilir.

• Müellifi ve yapım yılı ise atlasta bu konularda herhangi bir not bulunmadığından bilinmemektedir. Fakat gösterimin teknik karakterleri açısından değerlendirildiğinde 16. Yüzyılın ikinci yansında yapıldığı rahatlıkla söylenebilir.

• Atlas 4 mm kalınlığında katlı karton türü bir malzemenin deri ile kaplanması suretiyle ciltlenmiştir. Cilt formatı 537 mm x 354 mm’dir. Cildin bazı kesimlerinde bilinmeyen bir zamanda onarım gördüğü anlaşılmaktadır. Bu ebatlarıyla, Ali Macar Reis Atlası’na göre daha büyüktür.

Atlasta yer alan ve kapladıkları yaklaşık bölgeler aşağıda gösterilmiş olan haritaların hepsi karşılıklı iki sayfaya çizilmiştir ve dolayısıyla 537 mm x 708 mm boyutlarında altlık formatına sahiptirler.

• Atlasta yer alan ve kapladıkları yaklaşık bölgeler aşağıda gösterilmiş olan haritaların hepsi karşılıklı iki sayfaya çizilmiştir ve dolayısıyla 537 mm x 708 mm boyutlarında altlık formatına sahiptirler.

• 1. Harita: Karadeniz, Marmara ve Kuzey Ege Kıyılan

• 2. Harita: Ege ve Doğu Akdeniz Kıyılan

• 3. Harita: Orta Akdeniz Kıyılan

• 4. Harita: Batı Akdeniz, ve İberik Yarımadası Kıyılan

• 5. Harita: Batı Avrupa Kıyılan, Britanya Adalan ve İzlanda

• 6. Harita: Ege Denizinin daha büyük ölçekli haritası

• 7. Harita: Batı Ege'nin, Adriyatik Denizinin ve Sicilya Adası ile birlikte İtalya'nın güney taraflan

• 8. Harita: Bir Dünya Haritası(Mappa-Mundi)

• 9. Harita: Batıda Amerika Karasının kuzey doğu uçlanndan doğuda Hazar Denizi, kuzeyde İskandinavya Yarımadasının kuzey taraflanndan güneyde yaklaşık Ekvatora kadar uzanan bölge.

Haritacılık Bilim Tarihi Ders Notları, Yrd. Doç. Dr. Aycan Murat MARANGOZ, Bülent Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları, 2015

• Haritacılık Bilim Tarihi Ders Notları, Yrd. Doç. Dr. Aycan Murat MARANGOZ, Bülent Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları, 2015

• Haritacılık Tarihi Dersi, Yrd. Doç. Dr., Serdar BİLGİ, İTÜ

• Türk Haritacılık Tarihi (1895-1995), Prof. Dr. Muzaffer Şerbetçi, HKMO Yayınları, İstanbul 1999

• Harita Bilim Tarihinde Biyografiler ve Türk Haritacılığı Tarihi, Muzaffer Şerbetçi,

• Haritacılık Tarihi Ders Notları, Prof. Dr. Doğan Uçar

• Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü, Prof. Dr. Erol Köktürk, HKMO Jeodezi-Jeoinformasyon, Arazi Yönetimi Dergisi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Yayın Organı, Ocak 2004, Sayı: 2004/90, ISSN: 1300-3534, s: 32-40.; Temmuz 2004, Sayı: 2004/91, s: 55-64

• http://www.euratlas.net/cartogra/peutinger/