La disciplina del crimen raptus

 
173 
                                                                                                                                                                  
¢sebÁ kaˆ ¥lla g…netai e„ς t¾n tîn klopîn toÚtwn e„kÒtwς ¢naferÒmena prÒfasin; 
oƒ  g¦r  d¾  t¦ς  ¢rc¦ς  ἔconteς  t¦ς  ™picwr…ouς  e„ς  tÕ  lÁmma  proςšconteς  toàto 
polloÝς  mn  tîn  ØpeuqÚnwn  ¢fi©si,  pwloànteς  aÙto‹ς  tÕ  plhmmšlhma,  polloÝς  d 
tîn  ¢neuqÚnwn  katakr…nousin,  †na  to‹ς  ØpeuqÚnoiς  car…swntai:  kaˆ  toàto  oÙk  ™pˆ 
ta‹ς  crhmatika‹ς  mÒnon  pr£ttousin  a„t…aiς,  ¢ll¦  k¢n  to‹ς  ™gkl»masin,  ἔnqa  perˆ 
yucÁς ™stin Ð k…ndunoς. fuga… te ™k tîn ™parciîn g…nontai, kaˆ surršousin ™ntaàqa 
p£nteς  ÑdurÒmenoi,  ƒere‹ς  te  kaˆ  bouleutaˆ  kaˆ  taxeîtai  kaˆ  kt»toreς  kaˆ  dhmÒtai 
kaˆ gewrgo…, ta‹ς tîn ¢rcÒntwn klopa‹ς te e„kÒtwς kaˆ ¢dik…aiς memfÒmenoi. Kaˆ oÙ 
taàta d¾ g…netai  mÒna, ¢ll¦ kaˆ aƒ tîn pÒlewn st£seiς kaˆ oƒ dhmèdeiς qÒruboi t¦ 
poll¦  crhm£twn  g…nonta…  te  kaˆ  paÚontai.  kaˆ  Ólwς  m…a  tiς  ™stˆn  aÛth  p£ntwn 
¢form¾  tîn  kakîn,  kaˆ  tÒ  ge  ¢rgurologe‹n  t¦ς  ¢rc¦ς  p£shς  ™stˆ  ponhr…aς 
proo…miÒn te kaˆ pšraς: kaˆ ἔstin ¥ra kaˆ toàto tîn qe…wn log…wn qaumastÒn te kaˆ 
¢lhqšstaton tÕ t¾n filargur…an p£ntwn enai mhtšra tîn kakîn, kaˆ m£lista Ótan 
m¾  ta‹ς  tîn  „diwtîn,  ¢ll¦  ta‹ς  tîn  ¢rcÒntwn  ™ggšnhtai  yuca‹ς.  T…ς  g¦r  oÙk  ¨n 
¢kindÚnwς  klšptoi,  t…ς  d  oÙk  ¨n  lVsteÚseien  ¢neÚquna,  e„ς  t¾n  ¢rc¾n  ¢poblšpwn 
k¢ke…nhn  Ðrîn  ¤panta  crus…ou  pipr£skousan,  kaˆ  qarrîn  æς,  Óper  ¨n  pr£xeien 
¥topon,  toàto  cr»mata  doÝς  ™xwn»setai;  ™nteàqen  ¢ndrofon…ai  te  kaˆ  moice‹ai  kaˆ 
ἔfodoi  kaˆ  plhgaˆ  kaˆ  ¡rpagaˆ  parqšnwn  kaˆ  panhgÚrewn  sugcÚseiς  kaˆ 
katafron»seiς  tîn  te  nÒmwn  kaˆ  tîn  ¢rcîn,  p£ntwn  aÙt¦ς  çn…ouς  proke‹sqai 
nomizÒntwn, éςper ti tîn kak…stwn ¢ndrapÒdwn. Kaˆ oÙk ¨n ¢rkšsaimen proςennἔ‹n
    
te  kaˆ  ¢fhge‹sqai,  ÐpÒsa  kaˆ  ™k  tÁς  klopÁς  tîn  ™picwr…wn  ¢rcÒntwn  g…netai 
calep£, oÙdenÕς aÙto‹ς qarroàntoς met¦ parrhs…aς ™pitim©n, ™ke…nwn eÙqÝς tÕ t¦ς 
¢rc¦ς  çn»sasqai  proiscomšnwn.  Dat.  XVII  K.  Mai.  CP.  Belisario  v.c.  cons.  [a.  535]. 
Authenticum:  Cogitatio  igitur  nobis  facts  est,  quid  agentes  omnia  quaecumque  in  nostris 
provinciis  sunt,  uno  actu  communi  ad  meliora  migraremus.  Hoc  enim  omnino  eventurum 
credimus,  si  praesides  gentium,  quicumque  civiles  administrationes  provinciarum  habent,  puris 
procuraremus uti manibus et omni abstinere acceptione pro illis, solis contentos eis  quae a  fiaco 
dantur. Quod non aliter fiet nisi et ipsi cingula sine mercede percipiant, nihil omnino dantes nec 
occasione suffragiorum, neque his qui cingula habent nec alio omnium ulli. (…) Quanta impia et 
alia  fiunt,  ad  horum  furtorum  merito  relata  occasionem!  Administrationes  namque  habentes 
provinciales  ad  hanc  acceptionem  respicientes  multos  quidem  reorum  dimittunt,  vendentes  eis 
delictum,  plurimos  autem  innoxiorum  condemnant,  ut  noxiis  praestent:  et  hoc  non  solum  in 
pecuniariis agitur causis, sed etiam in criminalibus, ubi de anima est periculum. Fugaeque fiunt 
ex  provinciis,  et  confluunt  hic  omnes  ingemescentes,  sacerdotes  et  curiales  et  officiales  et 
possessores et populi et agricolae, iudicum furta merito et iniustitias accusantes. Et non haec fiunt 
sola, sed etiam civitatum seditiones et publicae turbae plerumque fiunt atque sedantur: et omnino 
una  quaedam  est  haec  omnium  occasio  malorum,  et  accipere  suffragium  a  iudicibus  totius 
nequitiae  est  principium  et  terminus:  est  quoque  hoc  sacrorum  eloquiorum  mirabile  et  verum, 
quod  avaritia  omnium  sit  mater  malorum,  et  maxime  quando  non  privatorum,  sed  iudicum 
inhaeret  animabus.  Quis  enim  sine  periculo  non  furetur,  quis  non  latrocinabitur  sine  reatu 
administratorem  respiciens?  illum  namque  videns  omnia  auro  vendentem,  et  praesumens  quia, 

---

 
174 
L’imperatore  osserva  che  i  sudditi,  vessati  dai  pubblici  funzionari, 
sono ridotti alla povertà, al punto da non riuscire a pagare i tributi previsti 
dalla  legge:  ciò  dipende  dal  fatto  che  le  cariche  pubbliche  sono  di 
frequente oggetto di commercio e che i funzionari, dopo aver pagato per 
ottenerle,  utilizzano  il  loro  potere  per  compiere  estorsioni  di  rivalsa  nei 
confronti dei provinciali o si lasciano facilmente corrompere: ne deriva un 
sentimento  di  sfiducia  nei  confronti  dell’intero  sistema  giudiziario,  in 
quanto  la  possibilità  di  evitare  la  pena  pagando  i  magistrati  preposti 
all’amministrazione della giustizia fa venire meno il timore di commettere 
i reati. Sempre in Nov. 8, al capo 8, si parla nello specifico della figura del 
governatore,  che  deve  essere  competente  in  materia  amministrativa  e 
soprattutto  moralmente  irreprensibile,  un  vero  modello  di  onestà  per  i 
sudditi; se quindi avrà acquistato la carica, invece che per suffragium, con il 
denaro,  allora  dovrà  essere  punito  con  gravi  sanzioni,  vale  a  dire  la 
bonorum  publicatio,  l’exilium  e  i  tormenta  atque  supplicia  corporis.  Ai 
provinciali  è  concessa  la  facoltà  di  denunciare  il  governatore  in  caso  di 
reati commessi da quest’ultimo; qualora l’imperatore riceva tale denuncia, 
invierà  nella  provincia  propri  funzionari  con  l’incarico  di  valutare  la 
situazione  e  comminare  le  giuste  pene  al  governatore.  La  segnalazione 
all’imperatore  dei  reati  commessi  dai  governatori  va  effettuata  tramite  il 
vescovo:  non  è  rara  nelle  fonti  giuridiche  giustinianee  l’attribuzione  di 
funzioni  civili  (anche  di  semplice  controllo  o  vigilanza)  al  clero  (
37
).  Si 
                                                                                                                                                                  
quicquid  egerit  illicitum,  hoc  pecunias  dando  redimet.  Hinc  homicidium  et  adulterium  et 
invasiones  et  vulnera  et  raptus  virginum  et  commerciorum  confusio  et  contemptus  legum  et 
iudicum,  omnibus  haec  venalia  proposita  esse  putantibus,  tamquam  aliquid  optimorum 
mancipiorum. Sed neque sufficiemus considerate exponere, quanta ex furto provincialium iudicum 
fiunt pessima, nullo eos praesumente cum fiducia redarguere, cum illi repente cingula  se emisse 
pronuntient. Si confronti Epitome Iuliani, const. 15.  
(
37
)  Nella  legislazione  giustinianea  –  sottolinea  B
ONINI
  –  il  criterio  dell’utilità  pubblica  è 
collegato  a  quello  dell’approvazione  divina  e  anche  per  questo  motivo  ampio  spazio 
viene concesso ai compiti civili del clero. Dello stesso avviso è L
ONGO
, “Utilitas publica”, 
cit., pp. 61-62, che rileva come l’utilitas dello Stato debba essere coerente con il volere di 
Dio  e  con  i  precetti  della  Chiesa  cattolica  in  quanto  autorità  civile  ed  ecclesiastica 
derivano dalla stessa fonte: in questo senso, si dice in Nov. 8, praef., le leggi sono stabilite 
“ut aliquid utile et placens deo… prebeatur” e hanno come scopo l’“utilitas nostris subiectis”. 

---