Logopediya

13-MAVZU . Nuqsonli rivojlanayotgan bolalarning murakkab strukturasini o‘rganishning ilmiy-metodologik asoslari.

REJA:
1. L/S/ Vigotskiy tomonidan tavsiflangan qonunlar asosida nuqsonga ega bo’lgan bolalarning psixik rivojlanishi
2. Rivojlanishida kompleks nuqsonlarga ega bo’lgan bolalarning ta’limi uchun maxsus tizimni ishlab chiqish.



Tayanch iboralar: Nukson, maxsus pedagogika, maxsus psixologiya, intellekt, pedagogik yordam,maxsus ta’lim tizimi, mujassam nukson.
Maxsus pedagogikaning butun rivojlanish tarixida rivojlanishida nuqsoni bо‘lgan bolalarni ta’lim va tarbiyasi muammolarini о‘rganish muhim о‘rin egallaydi.Inson psixikasi yagona murakkab tizim sifatada shakllanadi va uni tashkil etuvchi barcha bо‘g‘inlari о‘zaro bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikda faoliyat yuritadi.Nuqsonga ega bо‘lgan bolalarning psixik rivojlanishi haqida kо‘rib chiqilgan qarashlar asosida L.S.Vigotskiy tomonidan tavsiflangan qonunlar yotadi. L.S.Vigotskiyning qonunlariga kо‘ra, nuqsonda mavjud qaysidir anlizator yoki intellektual buzilish nafaqat, alohida bitta faoliyatga tushadi, balki, qator о‘zaro bog‘liq buzilishlarga olib keladi, natijada, о‘ziga xos , boshqacha rivojlanish namoyon bо‘ladi. Nuqsonli rivojlanish tizimining murakkabligi biologik omillar sababli kelib chiqadigan birlamchi nuqsonga va birlamchi nuqson oqibatida kelib chiqadigan ikkilamchi nuqsonlarga bog‘liq. Bunday nuqsonga ega bolalarning rivojlanish jarayoni faqatgina, u yoki bu patologiyaga sabab bо‘luvchi keltirib chiqaruvchi barcha omillarni ochib bergandagina tо‘g‘ri bо‘lishi mumkin. Bunda birlamchi nuqson xarakterini va uni ikkilamchi nuqsonni keltirib chiqarishdagi xususiyatlarini aniqlash muhim, chunki, bu о‘z navbatida keyinchalik bolaning о‘ziga xos psixik rivojlanishini belgilaydi.
Nuqsonni paydo bо‘lish vaqti birlamchi ahamiyatga ega. Nuqsonni erta paydo bо‘lishi, ikkilamchi nuqsonni og‘ir bо‘lishiga sabab bо‘ladi, bu bolaning butun psixik rivojlanish yо‘lini buzadi. Masalan,erta yoshdagi karlik, kech karlikdan farqli о‘laroq, nutqning yо‘qligiga va nutqning tо‘liq rivojlanmasligiga olib keladi.
Bolaning psixik rivojlanishini belgilovchi muhim omillardan biri, nuqsooni namioyon bо‘lish darajasi hisoblanadi: birlamchi nuqson qanchalik chuqur va keng tarqalgan bо‘lsa, ikkilamchi va uchlamchi buzilishlar shunchalik og‘ir bо‘ladi. Har qanday bolaning rivojlanish tizimi, shuningdek, nuqsonga ega bо‘lgan bolalarning rivojlanish tizimi ham, uning psixikasi va shaxsi shakllanayotgan tarbiya shariotiga, ijtimoiy omillar majmuiga bog‘liq. Noqobil tarbiya sharoiti, nuqsonni kuchaytirishi mumkin, aksincha ijobiy tarbiya sharoiti birlamchi nuqson oqibatlarini ma’lum darajada oldini olishi va paydo bо‘lgan nuqsonlarni bartaraf etishi mumkin.
Shunga asoslanib ta’kidlash mumkinki, psixik yoki jismoniy nuqsonlarga ega bо‘lgan-( eshitish, kо‘rish, nutq, harakat – tayanch apparati tizimining buzilishga ega bо‘lgan ) bolalar haddan tashqari murakkab tizimga ega bо‘lib, bu organizm va psixikaning shakllanishiga kо‘p qirrali о‘zaro ta’sirini belgilaydi.
Turli nuqsonlarga ega bolalarning о‘ziga xos rivojlanishini tо‘g‘ri tushunish birlamchi nuqsonning keltirib chiqaruvchi sabablar, ularning tarqalishi haqidagi bilimlarga asoslanadi, chunki, aynan shu omillar о‘ziga xos klinik namoyon bо‘lishini belgilaydi.
Bola rivojlanishidagi muammolarga turli tomondan kо‘rib chiqish zarur bо‘lgan kо‘pgina sabablar bо‘lishi mumkin: nuqsonni paydo bо‘lish vaqti - homidladorlikdagi rivojlanish (prenatal davr), tug‘ruq davri
( natal), tug‘ruqdan keyingi (postnatal davr); uning namoyon bо‘lish darajasi, nuqson xarakteri va chuqurligi, organik ( MNS jarohatlanishi) va funksional (ijtimoiy-pedagogik qarovsizlik, hissiy zо‘riqish va boshqalar) sabablar .
Buzilgan faoliyatlarni korreksiyalashga yо‘naltirilgan tibbiy va pedagogik-psixologik tadbirlarni asoslash uchun nuqsonning namoyon bо‘lishi, uning og‘irlik darajasi sabablarini aniqlash va nuqson tuzilishining tibbiy – psixologik taxlili zarur.Ba’zi nuqsonlarning tuzilishi haqidagi kо‘rgazmali tasavvurlar sxemasi 1 – rasmda keltirilgan.
Nuqsonli rivojlanishning murakkab tizimi haqidagi nazariy qonuniyat nuqson haqidagi umumiy tushunchalarni aniqlashtiradi va asoslaydi. Bunda har bir anomal rivojlanish ma’lum tizimli hodisalar bilan xarakterlanadi,ular ichidan murakkab tizimga ega birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar ajratiladi.
Rivojlanishida kompleks nuqsonlarga ega bо‘lgan bolalarning ta’limi uchun maxsus tizimni ishlab chiqish zarurati-bu toifa bolalarning kam emasligidan dalolat beradi. “Rivojlanishida mujassam nuqsonga ega bо‘lgan bolalar oz – bu stastistik tomondan kam о‘rganilgan anomal bolalar toifasidir,- deyiladi. Shu bilan birga malakali amaliyotchi-defektologlarning kuzatishlari va tadqiqotlariga kо‘ra, bu bolalar maxsus muassasalar kontinigentining о‘rtacha 40% ini tashkil etadi”.¹
Ushbu muammo bо‘yicha birinchi ishlarning chop etilganidan buyon
(A.V.Aprashuev, G.P.Bertin, I.A.Lukashova, A.I.Mesheryakov, M.S.Pevzner, T.V. Rozanova, I.A.Sokolyanskiy, M.G.Xvatsev va boshqalar), anchagina yangi ma’lumotlar tо‘plandi.Shuningdek, barcha ma’lumotlar ikki va undan ortiq nuqsonga ega bо‘lgan bolalarga yordam berish va ularni qо‘llab-quvvatlash shakllarida, pedagog-amaliyotchilarning ishlarini sezilarli darajada qiyinligi haqidagi ma’lumotlarga mos keladi. Keyingi yillardagi turli ta’lim va fan sohalaridagi о‘zgarishlar maxsus pedagogikani ham chetlab о‘tmadi. Shunga kо‘ra, hali pedagoglar va ota-onalar, shuningdek, jamiyat tomonidan yetarlicha tо‘liq anglanmagan dolzarb muammolar yuzaga chiqdi. Aytilganlarni mujassam nuqsonga ega bо‘lgan bolalarga pedagogik yordam kо‘rsatish muammosiga ham tо‘liq taalluqli, deyish mumkin.Bu muammoga oydinlik kiritishga harakat qilamiz. Eng avvalo, “pedagogik yordam” atamasining lug‘aviy ma’nosiga e’tibor qaratamiz. S.I. Ojegovaning (1952) lug‘atiga kо‘ra, “pedagogik” demak, pedagogika talablariga mos- ta’lim va tarbiya haqidagi fan; “ yordam”, bu - kimgadir nimadir bilan yengillik keltirish uchun ta’sir etish. Ma’lumki, “ pedagogik yordam” – bu bolani individual rivojlanishini ta’minlovchi muhim faoliyat. Biz pedagogik faoliyatga ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyatlardan biri sifatida qaraymiz, chunki, bola shxsini shakllantirishda maxsus tashkil etilgan shariot yaratish orqali unga malaka namunalari, ijtimoiy hulq-atvor meyorlari, pedagog bilan birgalikdagi faoliyatda beriladi. Mujassam nuqsonga ega bо‘lgan bolalar ta’lim va tarbiyasidagi pedagogik faoliyatning о‘ziga xosligi, nuqsolarning xilma-xilligi, ularni qо‘shilib kelishi, bu nuqsonlarni yumshatish, bartaraf etishni kо‘zda tutuvchi korreksiya va konpensatsiya vositalarini amalda qо‘llanilishi bilan belgilanadi.