M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd

 
93
qtisadiyyatda gəlir və məşğulluğu artıran təməl ünsur olan 
investisiya  anlayışına,  bəzi  hallarda  yanlış  tərif  verilir.  Məsələn, 
mövcud bir fabrikin, bir ərazi və ya tarlanın satın alınması xalq 
arasında  investisiya  adlandırılır.  O  isə,  bu  kimi  xərcləmələrdə 
iqtisadiyyatda yeni bir istehsal gücü təşkil etmir, sadəcə mövcud 
mal və xidmətlər bir əldən başqa ələ keçir. Mövzuya mikrosəviy-
yədə  baxsaq,  bu  hadisə  mövcud  bir  fabrikə  satın  alan  şirkət 
baxımından  bir  investisiyadır.  Ancaq  mаkrosəviyyədə  düşünsək 
bunun bəsit bir əldən-ələ dəyişmə olduğunu görərik. Bunun kimi, 
qiymətli  kağızların  satın  alınınası  halı  da  investisiya  çərçivəsi 
xaricindədir.  Səhm,  istiqraz  satın  alan  şəxsin  etdiyi  xərcləmə  də 
bir investisiya xərcləməsi deyildir. Buna iqtisad dilində (ingiliscə  
placement)  playsmant  deyilir,  yəni  playsmant  sadəcə  mövcud 
yatırımların  əldən-ələ  keçməsidir,  yeni  bir  investisiya  deyildir. 
nvestisiya isə sadəcə sərmayə həcminə qoyulan əlavə kapitaldır. 
Пласман  мювъуд  инвестисийаларын  ял  дяйишдирмясидир,  йяни 
бир  инвестисийа  дейилдир.  Адятян,  сянайеляшмиш  юлкялярдя  плас-
ман öncədən buraxılan аксийалара гойулan vəsaitdir.  
Bunların  alqı-satqısı  iqtisadiyyatda  mövcud  istehsal 
gücləri  üzərindəki  mülkiyyət  haqqının  bir  əldən  başqa  ələ 
keçməsindən savayı bir şey deyildir.  qtisadi anlamda investisi-
ya  fondların sərmayə mallarına (real varlıqlara) yönəlməsidir. 
Ümumiyyətlə, hər hansı bir ölkədə yığımın həcmi real investisi-
yalar  təşkil  edir,  real  investisiyaların  həcmi  isə  bu 
investisiyaların gerçəkləşdirilməsi üçün yetərli fondların olma-
sına, digər bir ifadə ilə desək, yığım fondlarının axtarılmasına 
bağlıdır.  Real  varlıq  investisiyaları  yenidən  qurmaya  və 
istehsal gücünün artımına yönəldilmiş investisiyalardır. 
Ümumiyyətlə, 
iqtisadçıların 
sərmayənin 
marjinal 
təsiriadlandırdıqları və finans nəzəriyyəsində daxili səmərə ver-
mə  nisbəti  (internal  rate)  olaraq  tanınan  investisiyanın 
səmərəlilik  nisbəti,  şübhəsiz  investisiyaya  yönəlik  planların 
qərara alınınasında önəmli faktlardır. 
nvestisiyanın stimullaşdırılmasının 2 önəmli amili vardır: 
1.investisiyanın gəlirlilik nisbəti; 

---

 
94 
2.  investisiyanın finans qaynaqlarının orta xərcləri. 
nvestisiyanın  səmərəliliyi  investisiya  mövzusuna  ölkə 
iqtisadiyyatının  ehtiyac  hiss  etməsi,  başqa  sözlə  desək, 
investisiyanın  qoyulacağı  iş  sahəsində  bir  təklif  və  tələb 
tarazlığın tapılması ilə yaxından əlaqədardır. Sərmayə xərcləri 
isə  finansal  bazarlarda  təşkil  edilən  borclanma  vəözəl 
fondlarının  xərcləri  ilə  investor  şirkətin  özəl  şərtlərinə  bağlı 
olaraq az və ya da yüksək səviyyədə təşkil edilə bilər. 
Finans bazarında fondların xərclərinin aşağı və ya yuxarı 
səviyyədə olmasına təsir edən başlıca amillər: Mərkəzi Bankın 
apardığı pul siyasəti vəölkə iqtisadiyyatının yığım potensialı və 
onun kapital bazarındaкы фяалиййятининəhatə dairəsi тяшкил едир. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
95
 
 
 
 
FƏS L 21.  KRED T S STEM  
 
Yığım və investisiyanın müxtəlif şəxslər tərəfindən həyata 
keçirildiyi bir toplumda yığımların investisiyaya трансфотмаси-
йасы, kredit sisteminin varlığını meydana çıxarır.  Kredit siste-
mi şirkət və fərdlərdən əmanətləri (depozitlər) cəlb edir və top-
lanmış vəsaitləri sonradan dövlət, şirkət və fərdlər arasında ye-
nidən  bölüşdürür.  Beləliklə,  öz  vəsaitlərini  təklif  edən 
əmanət
çilər  (kreditorlar)  və  bu  vəsaitlərə  ehtiyacı  olanlar 
(borclular) kimi iki qrup yaranır. 
Kredit  sisteminin  ən  vacib  çalışma  mexanizmi  borclama 
və  borcverməəməliyyatlarını  asanlaşdırmaq  və  nizamlı  bir 
şəkildə işləməsini təmin etməkdir. 
Kredit  sisteminin strukturuna təsir edən başlıca amillər: 
1.  Qurumların sayı vəölçüləri; 
2. Təklif edilən xidmətlərin xüsusiyyəti; 
3. Sektora giriş vəçıxışşərtləri (mobilitə); 
4. Иstehsal, marketinq və istehlak proseslərinin xüsusiyyətlə-
ri (şəffaflıq); 
5. Texnoloji dəyişikliklər; 
6. Qanun dəyişiklikləri; 
7. Müştəri seçimləri; 
8. Faiz nisbəti; 
9. Qloballaşma və qiymətli kağızların geniş istifadəsi. 
Finans  vasitəçilərinin  hər  növünün  öz  fəaliyyət  dairəsi  və 
xidmət sferası olsa da onlar arasında kəskin rəqabət şəraiti hökm 
sürür. Finans vasitəçilərinin ölkə iqtisadiyyatında və fond axının-
da rolu həm mütləq, həm də nisbi mənada xeyli dəyişməkdədir. 
Artıq  tarixən  qədim  finans  vasitəçiliyi  olan  banklar  öz  yerlərini 
digər finans qurumlarına verməkdədir.  Finans aktivləri içərisində 

---

 
96 
pensiya fondları və  qarşılıqlı fondların xüsusi çəkisi artmaqdadır. 
Bu  proses  əsasən  dezintermediasiya  prosesi  ilə  bağlıdır.  Banklar 
getdikcə investisiya institutları tərəfindən sərmayə bazarından sıxış-
dırılmaqdadır. 
Bank  sistemi  ikipilləli  təşkil  olunur.  Ölkənin  kredit 
sisteminin  mərkəzində  duran  Mərkəzi  Bank  “Banklar  Bankı”  
kimi  çıxış  edir  və    ona  iqtisadi  baxımdan  bir  çox  vəzifə  və 
fünksiyalara verilmişdir. Hər şeydən əvvəl, Mərkəzi Bank son 
kredit instansiyasıdır. Qanunvericiliklə ona verilmiş hüquqdan 
istifadə  edərək  bank  sistemini  tənzimləyir,  onların  iqtisadiy-
yata təqdim etdiyi kreditləri və depozit qəbulunu dolayı yolla 
müəyyən edir. Mərkəzi Banklar dövriyyədəki nağd pulun emi-
tentidir  və  iqtisadiyyata  pul  təklifinin  əsasını  təşkil  edən  pul 
bazasınıəlində olan pul siyasəti alətləri ilə müəyyən edir. Milli 
pulun daxili və xarici dəyərini qoruyur. Hökumətə maliyyə və 
iqtisadi məsələlərdə müşavirlik edir. Göründüyü kimi, bir döv-
lət orqanı kimi, onun bir çox vəzifələri vardır. 
Finans vasitəçiləri - finans qurumlarına vasitəçilik deyilmə-
sinin səbəbi fond transferini saxlamaq məqsədi ilə yığım sahibləri 
ilə borclular arasında tam bir transfert vəzifəsi görməsindədir. Bu 
qurumlar özləri əmanət qəbul edir və bu əmanəti kredit halında 
ehtiyacı olanlara verərək fond axtarma prosesini tamamlayırlar. 
Vasitəçilər əldə etdikləri fondların istifadəsinə görə müəyyən bir 
komisyon  ödəyirlər,  özləri  dəəmanətləri  kreditəçevirdiklərinə 
borclulardan bir komissyon tələb edirlər. Bu ikisinin arasındakı 
fərq  qurumun  mənfəətini  təşkil  edir.  Vasitəçilər    pul  axtaranla 
pula  ehtiyacı  olanlar  arasında  vasitəçilik  edir  və  müvəqqəti  sər-
bəst pulları istifadəçilərin sərəncamlarına transformasiya edirlər. 
Vasitəçi  qurumlardan  ən  önəmlisi  fərd  və  qurumların 
yığımlaрыnın  əmanət  formasında  toplayan  “əmanət  qəbul  edən 
qurumlarıdır".  Bu  qurumlarda  yığımları  ilə  bazardakı  fond 
təklifini  qarşılayan  (fond  çoxluğuna  sahib  olanlar)  və  bazardan 
fond tələbində olaraq fond kəsirlərini finans etmək istəyən (fond 
kəsiri olanlar) iştirakçılar yer alır. Əmanət qəbul edən qurumlar, 
fond  çoxluğuna  sahib  olanlardan  "əmanət"  adı  altında  fond 

---