M. A. Axmatov Toshkent To‘qimachilik va yengil sanoat insti tuti kafedra mudiri, t f. n, dotsent

5.5. JUNNI YUVISH VA QURITISH
Junni titilgan holda yuvish agregatlariga uzatiladi. Yuvish davri-
da suv, sovun, ishqorli eritma qo‘llanilib, konsentratli harorat hamda 
suvning qattiqligi ham katta rol o‘ynaydi. Junni yuvishdan asosiy maq sad 
tarkibidagi yog‘ va ter massasini hamda tashqi yopishgan chiqindilarni 
ajratib olishdan iborat. Yuvish jarayo nining mohiyati shundan iboratki, 
unda yuvuvchi vosita emulsiyasi tola bilan ifloslik qatlami orasiga kirib, 

---

144
ular orasidagi bog‘lanishni susaytiradi va shu asosda kirni ivitib, jun 
tolasidan ajratib olish jarayonini tezlatadi.
Suvning qattiqligi mg.ekv/l birlikda o‘lchanadi.
Suv qattiqlik ko‘rsatkichi bo‘yicha: 
Juda yumshoq — 1,5 mg.ekv/l.
Yumshoq 
— 1,5—3 mg.ekv/l.
O‘rta yumshoq — 3—6 mg. ekv/l.
Qattiq 
— 6—10,0 mg.ekv/l.
Juda qattiq 
— 10,0 dan ortiq.
Suvning tarkibidagi tuz ajratib olinadi, uni olishda maxsus qu rilmadan 
foydalaniladi. Agar qurilma bo‘lmasa, suvni 2—3 soat mobaynida tindirib 
ishlatiladi. Iflos junni yuvish davrida junni ma’ lum bosim ostida siqiladi. 
Siqish natijasida jun tarkibidagi soda zarrachalari va ifloslik ham ajralib 
chiqadi.
I — t = 38—40 s; II — t = 46—48 s; III — t = 48—50 s;
IV — t = 48—50 s; V — t = 38—40 s.
Ish unumi — 400—700 kg/soat. Junni qozonda bo‘lish vaqti — 
1,5—2,5 daq. Oqimga teskari W = 50—60 %.
L = 6500 mm, Shot — 2700 mm; Shi 6. =1300 mm.
Katta surgich — 6—10 sikl/daq.
Kichik surgich — 20—30 sikl/daq.
Junni yuvish tartibi asosan:
1) agregatdagi qozonlar soni bilan:
2) har bir qozondagi sovun, soda va boshqa yuvish vositalarining 
miqdori bo‘yicha;
3) suyuqlik yo‘nalishi;
4) suyuqlikning harorati orqali;
5) valiklarning bosim kuchi hamda
6) g‘ozonlarni tozalash vaqti bo‘yicha aniqlanadi.
Qozondagi suyuqlik tarkibidagi sovun, soda, miqdori jun tarkibidagi 
yog‘ va ter miqdori bilan bog‘liqdir.
Jun tarkibida qancha yog‘ va ter ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p miqdorda 
sovun, soda sarf etiladi.
Yuvish qozonidagi suyuqlik tarkibidagi kimyoviy
vositalar miqdori

---

145
Yuvish agregatida suyuqlik junni harakat yo‘nalishiga teskari 
yo‘naltiradi. Jun birin-ketin birinchi qozondan beshinchi qozonga qarab 
harakat qiladi, suyuqlik esa unga qarshi. Suyuqlik harorati ham har bir 
qozonda iloji boricha bir me’yorda bo‘lishi kerak.
Quyida suyuqlik haroratining miqdori keltirilgan.
Siquvchi paleslar orasidagi bosim kuchi miqdori 7•10
4
dan 15•10
4 
gacha bo‘lishi kerak.
5.10-rasm. Yuvish agregatining umumiy ko‘rinishi:
1 — avtomatik ta’minlagich; 2 — titish mashinasi; 3 — katta qozon;

---

146
4 — tushirgich; 5 — siqish valiklari; 6 — kichik qozon.
Junni quritish jarayoni
I. Ma’lumki, xom material asosan mutlaq quruq va suyuqlik miqdorida 
tashkil topadi, ya’ni:
(5.11)
Tolali materiallarni quritish nazariyasiga ko‘ra quyidagi tushunchalar 
mavjud:
a) nisbiy namlik;
b) mutlaq namlik;
d) namlik miqdori.
Nisbiy namlik deb, nam material tarkibidagi suyuqlik miqdori ning 
uning massasi nisbatiga aytiladi.
, % 
(5.12)
Mutlaq namlik deb, nam material tarkibidagi suyuqlik mas sasining 
materialning mutlaq quruq massasiga nisbatiga aytiladi.
, % 
(5.13)
5.2-rasm. Junni titish mashinasi:
1 — ta’minlash panjarasi; 2 — I ta’minlovchi valiklar; 3 — II ta’minlovchi valiklar; 4 
— yukli richag; 5 — I qoziqchali baraban; 6 — qoziqcha (4—12 qatorcha); 7 — to‘rli 
panjara; 8 — qoziqchalar (4 qator); 9 — idish;
10 — yo‘naltirgich.
10
6
5
3
2
1
4
8 
7

---

147
Namlik miqdori deb, 1 kg/kg quruq material tarkibidagi namlik 
massasiga aytiladi, ya’ni
, kg/kg qur.mat. 
(5.14)
II. Junni quritish moslamasida quritayotganda o‘zi bilan birga 
atmosferaga issiqlik miqdorini ham olib chiqadi. Uning miqdorini bilish 
maqsadida materialning issiqlik sig‘imini bilish zarur.
Nam materialning issiqlik sig‘imi quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi:
; kDj/kg 
(5.15)
yoki
, 
(5.16)
bu yerda: C
a
— 
mutlaq quruq materialning issiqlik sig‘imi;
C
c
– material tarkibidagi suyuqlikning issiqlik sig‘imi.
Mutlaq quruq materialning issiqlik sig‘imi o‘zgarmas bo‘lmay, u 
materialning harorati va zichligiga qarab o‘zgaradi. Nam material 
tarkibidagi issiqlik miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
; 
(5.17)
bu yerda: Q
m
— materialning harorati.
III. Barcha nam materiallar kolloidli — fizikaviy xususiyat lariga qarab 
5.3-rasm. Bir barabanli titish mashinasi. Merinos junlar uchun
Baraban diametri: 550—1450 mm.

---

148
5.4-rasm. Dag‘al junlar uchun mo‘ljallangan titish mashinasi:
1 — panjara; 2 — ta’minlash valiklari; 3 — qoziqchali baraban;
4 — qoziqcha; 5 — to‘rli va simli panjara; 6 — to‘rli panjara;
7, 8, 9 — qoziqchali valiklar; 10 — klapan; 11 — chiqaruvchi panjara;
12 — ifloslik idishi; 13 — chang havoni so‘ruvchi ventilator.
5.5-rasm. O‘ralib qolgan junni titish uchun ishlatiladigan mashina: 
(merinos va yuqori navli nomerinos junlar uchun qo‘llaniladi)
1 — ta’minlash panjarasi; 2 — katta qoziqchali baraban; 3 — qiyali qoziqchalar; 4 — 
kichik qoziqchali baraban; 5 — simli panjara; 6 — klapan; 7, 8 — parrakli valiklar; 9 — 
ventilatorga ulanuvchi truba;
10 — yo‘naltirgich; 11 — chiqish joyi, 12 — ifloslik kamerasi; 13 — idish.
7
8
9
13
11
12
5 3 6
1 
2
4
10
1
2
4
9
7
8
10
11
6
12
13
3
5

---

149
3 turga bo‘linishadi:
1. Kolloidli materiallarga — ya’ni material tarkibidan namlik chiqishi 
natijasida u o‘z o‘lchamlarini o‘zgartiradi, lekin elastiklik xususiyati 
saqlanib qoladi.
2. Kapillar — g‘ovak materiallarga — suyuqlik chiqishi natijasida u 
mo‘rt bo‘lib qoladi, hatto maydalanib ketadi.
3. Kapillar — g‘ovak kolloidli materiallarga — suyuqlik chiqishi 
natijasida yuqorida keltirilgan 1 va 2 xususiyatga ega bo‘lgan 
moddalarning xususiyati bilan tenglashadi. To‘qimalar devori elastiklik 
xususiyatini yo‘qotmaydi, lekin suyuqlikni o‘ziga olishi natijasida 
bo‘kadi.
Jun kapillar — g‘ovak materiallar turiga mansub.
Junning namligi o‘zgarishi natijasida uning fizik-mexanik xususiyati 
o‘zgaradi, shunga asosan unga ishlov berish texnologik jarayoni ham 
o‘zgaradi. Kapillar — g‘ovak materiallarda issiqlik va suyuqlikning 
tarqalish qonuniyatlarini o‘rganishda mutlaq quruq material bilan 
namlikning o‘zaro bog‘lanishini bilish zarur. Chunki ushbu bog‘lanish 
o‘zgarishi bilan materialning fizik-mexanik xususiyati ham o‘zgaradi, bu 
esa material tarkibidan suyuqlikni ajratib olishda muhim rol o‘ynaydi. 
P. A. Rebinder sxemasi bo‘yicha suyuqlik mutlaq quruq modda bilan 
quyidagicha bog‘lanishga ega:
1. Kimyoviy bog‘lanish (molekulalarning o‘zaro bog‘lanishi).
2. Fizik-kimyoviy bog‘lanish (adsorbsiya, struktiv namlanish).
3. Fizik-mexanik bog‘lanish (ho‘llash, bo‘shliq va g‘ovak lardagi namlik 
va hokazo).
Jun tolasi kapillar — g‘ovakli bo‘lganligi sababli, unda adsorbsion va 
kapillar namlik mavjud.
Material tarkibidagi namlik holatiga qarab, namlik quyidagi turlar 
bo‘yicha material tarkibidan ajratib olinadi:
Erkin namlik — gigroskopik namlik, ortiqcha, muvozanatlashgan 
5.6-rasm. Jun yuvish qurilmasi:
1 — baraban; 2 — mexanik yo‘naltirgich; 3 — junni vannadan
chiqaruvchi mexanizm; 4 — junni siquvchi mexanizm; 5 — iflos suvni chiqarish 
moslamasi.
1
2 3
4
Yuvilgan jun
Iflos jun

---

150
namlik miqdorlariga ajraladi.
Texnik ko‘rsatkichlari: 
1. Ish unumi 
— 500—700 kg/soat.
2. Havo harorati 
— 70—80°.
3. Baraban diametri 
— 1300 mmm.
4. Baraban diametri 
— 2000 mm.
5. Baraban aylanma soni — 18—20 (V = 1,9 m/daq).
6. Barabanlar soni 
— 2, 3, 4 — 20 donagacha).
Quritish moslamasining ish unumdorligi quyidagi formula yorda mida 
aniqlanadi.
, kg/soat; 
(5.18)
, kg/soat; 
(5.19)
Iflos jun
yuvish suyuqligi
sovunli suyuqlik toza jun
1
2
3
4
5 
5.7-rasm. Junni yuvish ketma-ketligi.
5.8-rasm. Panshaxali yuvish qozoni:
1 — ta’minlovchi panjara; 2 — yo‘naltiruvchi yuza; 3 — junni yuvuvchi panshaxalar; 
4 — tub; 5 — pastki tub; 6 — iflos suyuqlikni chiqarib yuboruvchi klapan; 7 — 
chiqaruvchi mexanizm; 8 — tashuvchi panjara;
9 — siquvchi valiklar; 10 — keyingi qozonga junni uzatuvchi panjara.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

---

151
bu yerda: G — parlangan namlik bo‘yicha ish unumdorligi, kg/soat;
W
1 
— junning quritishdan oldingi namligi, % (= 60%);
W
2 
— junning qurigandan keyingi namligi, % (= 15%);
t — 1 smenaga ketgan vaqt, daq.;
t
b
— 1 smenada to‘xtashga ketgan vaqt, daq.;
K
t
— rejali to‘xtash foizi (K
t
= 3—3,5%);
b — barabanning ishchi eni, m.;
V — barabanning chiziqli tezligi, m/daq.;
q — barabanning solishtirma og‘irligi , kn/m
2
.
LX — 3 quritish moslamasining texnikaviy ko‘rsatkichlari:
Ish unumi — 500—700 kg/soat, havoning harorati — 70—80°. 
Quritgichga tushayotgan jun namligi — 50—60 %, qurit gichdan 
chiqayotgan jun namligi — 15—17 %. Quritgichda junning kamerada 
bo‘lgan vaqti — 2,5—3 daq.
Junga suyultirilgan kislota bilan ishlov beriladi, natijada xas-
cho‘plarning tuzilishi buziladi va ular juda oson ajratiladi. Karbo-
nizatsiyadan keyin jun qaytadan yuviladi va quritiladi: quritish issiq havo 
orqali 70—80° da bajariladi. Quritiladigan junning namligi 15—20 % ga 
yetkaziladi. Yuvilgan jun kiplarga presslanadi. Kipning og‘irligi 160—
210 kg.
5.9-rasm. Yuvish moslamasining umumiy ko‘rinishi:
1 — korpus; 2 — ishchi kamerasining tub qismi; 3 — katta surgich;
4 — uzatuvchi moslama; 5 — turli tub; 6 — klapan; 7 — shatunli mexanizm; 8 — 
kichik surgich; 9 — siqichi valiklar.
9
8
2
1
5
7
6
4
5
5

---

152
Nazorat savollari
1. Junni qayta ishlash qanday texnologik jarayon?
2. Junni ifloslikdan tozalash usullari.
3. Jun va uning tuzilishi.
4. Junning asosiy turlarini ta’riflab bering.
5. Jun tutamining ixtiyoriy joylashish chizmasini chizing.
6. Junning asosiy xususiyatlari.
7. Junning qalinligi nima va qanday aniqlanadi?
8. Jun tolasining qalinligi qanday aniqlanadi?
9. Tolaning buraluvchanligini ta’riflab bering.
10. Tolaning bikrligi va ilashuvchanligi qanday aniqlanadi?
11. Jun qalinligi bo‘yicha qanday sinflanadi?
12. Runoning topografik qismlar joylashish chizmasi.
13. Iflos junlarni guruhlarga bo‘lish qanday jarayon?
14. Junni yuvishdan oldin titish jarayoni qanday amalga oshiriladi?
15. Jun titish mashinasining tuzilish va ishlash tartibi.
16. Jun titish mashinasining ish unumdorligi qanday aniqlanadi?
17. Bir barabanli titish mashinasining tuzilishi va ishlash tartibi.
18. Dag‘al junlar uchun mo‘ljallangan titish mashinasining tuzilishi va ishlash 
tartibi.
19. Junni yuvish jarayoni qanday amalga oshiriladi?
20. Junni yuvish ketma-ketligini izohlab bering.
21. Junni yuvish qurilmasining tuzilishi.
22. Junni quritish jarayonini ta’riflab bering.
23. Junning nisbiy va mutlaq namligi qanday aniqlanadi?
24. Quritish moslamasining tuzilishi va ishlash tartibi.
25. Quritish moslamasining ish unumdorligi qanday aniqlanadi?
1 
2 
3 
4 
3 
4 
5 
4 
5 
4 
1 

---

153

---

154

---

155
5.11-rasm. LX – 3 quritish moslamasining texnologik chizmasi:
1 — avtomatik ta’minlagich; 2 — quritish kamerasi; 3 — to‘rli konveyer;
4 — purkash ventilatori; 5 — yetakchi baraban; 6 — so‘ruvchi ventilator; 7, 8 — 
taranglovchi valik; 9 — tashqi havoni uzatish shaxtasi;
10 — quruq junni chiqarish shaxtasi.