M ətbuat: millətin dili, gücü və güzgüsü 2011-2017-ci ILL
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
88
Onun bir şüarı var: «Talan etmək». Quldurda başqa stimul, ideya axtarmaq ən azı sadəlövhlükdür. Quldurların basqınında müsəlman «həmrəyliyi», «dözümsüzlüyü» axtarmaq ən azı gülüncdür. C.Hacıbəyli böyük kədərlə yazırdı: «Erməni-tatar qırğını zamanı qarışıqlıqdan istifadə edən şahsevənlər Arazdan bu tərəfə keçmiş və Arazboyu kəndləri talamışlar, hətta onların silahlarını da almışlar. Budurmu, müsəlman həmrəyliyi?» Müəllifin qənaətinə görə, bütün deyilənlər onu göstərir ki, bəzi Qafqaz qəzetlərinin söylədikləri təhlükə daha çox sərhəddəki müsəlman əhalisi üçün realdır və ən əvvəl zərər çəkən onlar olacaqlar. Xristianları əslində təhlükə gözləmir. C.Hacıbəyli məqaləni belə yekunlaşdırır: «Əgər ali hakimiyyət orqanları sərhəddəki xristian əhalinin silahlanmasına razılıq versə, həmin tədbir müsəlmanlara da şamil edilməlidir. Yalnız bu şərtlə sərhəd əhalisinin silahlandırması deyilən ideya doğru məqsədə xidmət etmiş olardı». Bu məqalə ilə Ceyhun bəy İslam «fanatizmi», «həmrəyliyi», «dözülməzliyi» ibarələri ilə hay-həşir salan, mətləbə dəxli oldu-olmadı İslama hücum edənlərə layiqli cavab vermişdi. Maraqlı və təqdirəlayiqdir ki, C.Hacıbəyli öz fikrində, mövqeyində möhkəm, əməlində ardıcıldır. Toxunduğu mövzunu «taleyin ixtiyarına» buraxmır. Mətbuatda və ictimaiyyətdə onun əks-sədasını izləyir, lazım gələndə mövzuya yenidən müraciət edir. «Kaspi» qəzetinin 1915-ci il 6 mart tarixli 52-ci nömrəsindəki «Ordan- burdan» adlı məqaləsində oxuyuruq: «Əgər oxucu xatırlayırsa, sərhəd əhalisinin bi r qismini silahlandırmağa həsr olunmuş məqalədə demişdik ki, şahsevənlərin «panislamist» ideyasından qorxub əhalinin bir hissəsini silahlandırmaq, digər hissəsini taleyin ixtiyarına buraxmaq sadəlövhlük olardı. Sanki mənim o vaxt dediklərimi sübut etmək üçün qəzet səhifələri şahsevənlərin quldurluğundan bəhs edən materiallarla doldurulmuşdur». C.Hacıbəyli «müsəlman həmrəyliyi» deyə hay- küy qaldıranlara qəzəbli suallarla müraciət edir: «Quldurlar öz qurbanlarını seçmişlərmi? Müsəlman həmrəyliyi onlarda öz dindaşlarının həyatına və əmlakına qarşı az da olsa, mərhəmət hissi oyatmışdırmı?» Daha sonra müəllif öz fikrini faktlarla möhkəmləndirir. Aydın olur ki, bir gün ərzində quldurların basqını
89
zamanı müsəlmanlar 21 at, 1 samovar, 1 xalça, 1 yəhər, 4 qatır, 1 xurcun, 12 inək, 17 öküz, 4 çuxa, 4 arxalıq, 1436 rubl, 10 döyüş patronu, 6 dəvə, 1220 baş qoyun, 1 buzov, 60 pud un, 1400 rublluq zinət əşyaları, 6 keçi, 20 rublluq mal-qara, 1818 rublluq digər əşya itirmişlər. Bir nəfər öldürülmüş, iki nəfər yaralanmışdır. Bir mülk dağıdılmış, 10 desyatin meşə qırılmışdır. Məqalədə müəllif zərərçəkən müsəlman kəndlərinin adını sadalayır. Aydın olur ki, zərərçəkən yaşayış məntəqələri arasında erməni kəndi yoxdur. «İndi baxaq ki, xristian əhalisi nə qədər zərər çəkib? Şahsevənlərin basqın etdiyi bütün müddət ərzində yoldan keçən bir erməninin 60 rublluq malı qarət edilmişdir». C.Hacıbəyli bütün faktları sadaladıqdan sonra nəticə çıxarmağı oxucunun ixtiyarına buraxır: «İndi ədalət naminə oxucu hökm çıxarsın: sərhəd quldurlarından daha çox kimin müdafiəyə ehtiyacı var?» «Kaspi» qəzetində C.Hacıbəyli təkcə İslamın cari problemləri ilə yox, həm də bu dinin tarixi, digər dinlərlə münasibəti, dünya mədəniyyətindəki yeri və rolu barədə sanballı məqalələr yazmışdır. Bu yazılarında müəllif təkcə öz mühakimələri ilə kifayətlənmir, yeri gəldikcə Şərqin və Qərbin tanınmış din tədqiqatçılarına müraciət edir. İslamın qüdrətli təəssübkeşi C.Hacıbəyli müsəlman qayda- qanunlarını əxlaq və hüquq normalarını təftiş edən, yaxud qərəzli təhrif edənlərə qarşı amansız mövqe tutur, özünün kəsərli dəlilləri ilə həqiqətin meydana çıxmasına çalışırdı. «Avropalılar İslam haqqında» məqaləsində («Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 12 iyun, № 129) C.Hacıbəyli J.Filipatın «La Revue bleue» jurnalında «Nə üçün fransızlar İslamı öyrənməlidir» adlı yazısına münasibətini bildirir. Müəllif məqalədəki «Avropalılar İslamı kifayət qədər bilmir» - fikrini təsdiqləyir və İslama münasibətdə bir sıra yanlışlıqların da yaranmasının səbəbini bunda görür. Qraf de- Bulanvilin «Məhəmmədin həyatı» əsəri İslamı dərindən öyrənmək baxımından yaxşı mənbədir. C.Hacıbəyli oxucularını inandırır ki, yalnız İslamı mənimsəməklə həqiqəti ortaya çıxarmaq olar.
90
«Ərəblərin fəthi və hökmranlığı dövründə İslam» («Kaspi» qəzeti, 6 noyabr 1915- ci il, № 248) adlı məqaləsi Ceyhun bəyin islamı dərindən mənimsədiyinə dəlalət edir. Məqalədə qraf Anri de Kastrinin 1907-ci ildə çap olunmuş (dördüncü nəşr) «İslam» adlı tanınmış əsərinin ikinci hissəsinin Qirey Metsxal tərəfindən fransız dilindən ixtisarla tərcüməsindən danışılır. Bəri başdan deyək ki, müəllif Q.Metsxalın bu təşəbbüsünü alqışlayır və başqalarını da belə təcrübələrdən bəhrələnməyə dəvət edir. Q.Metsxal tərcüməyə yazdığı ön sözdə qeyd edir ki, fransız müəllifinin toxunduğu bütün problemlər rus oxucusu, rus müsəlmanları üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki İslamın cəmiyyətdə yeri və rolu barədə xoşagəlməz fikirlər hakimdir, həm də onun digər dinlərlə, o cümlədən xristian dini ilə münasibətləri haqda bəzən qeyri-obyektiv mülahizələr yürüdürlər. İslam yaranandan Avropada belə bir ədalətsiz fikir formalaşmışdı ki, guya bu dinin yayılması üçün hakimiyyətdən və qılıncdan istifadə olunur. C.Hacıbəyli təəssüflə qeyd edir ki, müsəlman «dözülməzliyi» və «müsəlman fanatizmi» ifadələri bu gün də bəzi publisistlərin səxavətlə işlətdikləri sözlərdir. Bunu onların öz vicdanlarının mühakiməsinə buraxaq. C.Hacıbəyliyə görə, çox hallarda «islam fanatizmi», «həmrəyliyi» barədə rəy qəsdən, qərəzli yaradılır; sadəcə olaraq İslam barədə məlumatın azlığı buna şərait yaradır. Odur ki, vacib məsələyə – islam- xristian münasibətlərinə həsr olunmuş təşəbbüslər təqdir olunmalıdır. Müəllif əmin olduğunu bildirir ki, bu mövzuda əsaslandırılmış, qərəzsiz yazılar İslam barədə cəmiyyətdə cərəyan edən pis fikirləri alt-üst edəcək. Ceyhun bəy hesab edir ki, hər bir müsəlman ziyalısı da bu sahədə bacardığını etməlidir, hər kəs öz ətrafındakı rus vətəndaşını xalqının həyatı, adət-ənənəsi, inancı, mənəviyyatı, tarixi ilə tanış etməyə səy göstərməlidir. Əgər bunu öz qüvvəmizlə edə bilmiriksə, bacarmırıqsa, o zaman əcnəbi müəlliflərin bizim üçün daha əhəmiyyətli əsərlərini yaymağa çalışmalıyıq. «İslam»ın Q.Mextsalın tərcüməsində təqdim olunan hissəsində əsas ideya ondan ibarətdir ki, İslamı və onun nümayəndələrini fanatizmdə, dözülməzlikdə günahlandırmaq üçün heç bir əsas yoxdur. İslam barədə bu iradların müqabilində
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|