252
gedәrkәn hәmin el-oba ilә bağlı bәdahәtәn mahnı söylәdiyi rәvayәt edilir. Mәsәlәn, “Uca dağlar”
vә “İrәvanda xal qalmadı” mahnıları mәhz bu cür yaranmışdır. Xalq mahnılarımız Azәrbaycanda
bu gün dә yaradılır. Mәsәlәn, Azәrbaycanın xalq artisti Әlbaba Mәmmәdovun qoşduğu mahnılar.
Zaman keçdikcә xalq tәrәfindәn çox sevilәn vә mәnimsәnilәn hәmin mahnılar xalqın milli-
mәnәvi dәyәrinә çevrilir vә çox vaxt mahnı müәlliflәrinin adları belә unudulur. Әlbәttә, indi
yaranan xalq mahnılarımızın müәlliflәrinin adlarının unudulmaması vә onların informasiya
vasitәlәri vә texnologiyalarının geniş imkanları vasitәsilә gәlәcәk nәsillәrә ötürülmәsi lazımdır.
Bu, gәlәcәkdә bizi biz edәn milli-mәnәvi dәyәrlәrimizin qorunub saxlanılmasını tәmin edәn vә
onların başqaları tәrfindәn sahiblәnilmәsinin qarşısını alan çox ciddi amillәrdәn biri ola bilәr.
Azәrbaycanşünaslıqda xalq mahnılarımıza hәsr olunmuş çox ciddi bir monoqrafik әsәr,
tәәssüflәr olsun ki, hәlәlik yazılmamışdır. Sadәcә sözügedәn mövzuya Azәrbaycan xalq
әdәbiyyatına dair yazılmış ayrı-ayrı dәrs kitablarında qısaca olaraq yer verilmişdir (Әfәndiyev
1992: 11-218). Bununla bәrabәr, xalq mahnılarımızın poetik-semantik vә folklorik-struktural
özәlliklәrinә dair ara-sıra yazılan bәzi ciddi mәqalәlәrә tәsadüf olunur. Mәsәlәn, folklorşünas M.
Cәfәrlinin “Xalq mahnılarının folklor janrı kimi poetik-semantik xüsusiyyәtlәri”(2007) adlı
mәqalәsi bir elmi araşdırma nümunәsi kimi diqqәti çәkir. Hәmin mәqalәdә әslindә türkologiyada
ilk dәfә olaraq konkret bir şәkildә “mahnı” vә “nәğmә” mәtnlәri konseptual-tipoloji planda bir-
birindәn fәrqlәndirilmişdir. Belә bir araşdırma sözügedәn folklorik mәtnlәrin gәlәcәkdә, daha
geniş bir konseptual müstәvidә әdәbi-linqvistik baxımdan müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә yol
açmaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, çağdaş dilçilik vә әdәbiyyatşünaslıq elmlәri XXI yüzildә çox
yüksәk bir elmi-filoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Azәrbaycanda da filologiya elminin, xüsusilә
dә linqvistikanın sintaksis vә mәtn dilçiliyi sahәlәrinin son illәrdә gәlib çatdığı inkişaf sәviyyәsi
buna konkret bir örnәk olaraq göstәrilә bilәr.
Fikrimizcә, xalq mahnılarımızın hәrtәrәfli olaraq araşdırılması bu gün mәhz belә bir
filoloji vә linqvistik kontekstdә davam etdirilmәlidir. Onların poetik-musiqili mәtnlәrinin
fәlsәfәsi vә xalq musiqisi ladında ifadә edilәn әdәbi-psixoloji tәhkiyәsi diqqәt mәrkәzindә
olmalıdır. Bu milli-poetik fәlsәfә vә tәhkiyә keçmişә görә retrospektiv, indiyә vә gәlәcәyә görә
prospektiv, milli özә vә kimliyә әsasәn isә interospektiv aspektlәrdә (Musayev 2011: 59-60)
dәrindәki vә üzdәki quruluşları ilә bütövlükdә öyrәnilmәlidir. Bәs Azәrbaycan filologiyasında
elmi-linqvistik araşdırmaların vә özәlliklә dә mәtn dilçiliyinin gәlib çıxdığı müasir inkişaf
253
sәviyyәsi vә son olaraq da aldığı elmi-metodik nәticәlәr xalq mahnılarımızın sözügedәn
aspektlәrdә öyrәnilmәsinә hansı imkanları saxlamaqdadır?
Azәrbaycan dilçiliyindә bütövlükdә cümlә sintaksisinin, ayrılıqda isә sintaktik
vahidlәrin dünyanın qavramlar xәritәsinә vә çağdaş filologiyanın son nailiyyәtlәrinә әsasәn
konkret konseptual-struktur tәsviri verilir, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin yeni linqvistik
tәsniflәndirmәlәri aparılır. Mәhz belә bir elmi-filoloji kontekstdә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin,
yәni mәtnlәrin linqvistik sәrhәdlәri müәyyәnlәşdirilir vә onların әsas qurucu elementlәri dil-nitq
örnәklәri ilә konkret olaraq göstәrilir (Abdullayaev 1999; Musayev 2011; Abdullayev.,
Mәmmәdov., Musayev…2012). Özәlliklә dә yuxarıda göstәrilәn son әsәrdә mәtn çağdaş
linqvistikada, Aәrbaycan dilçiliyindә vә türkologiyada çox geniş bir filoloji-linqvistik kontekstdә
homojen, ardıcıl vә kommunikativ bir bütün olaraq konkret örnәklәrlә işıqlandırılır. Azәrbaycan
dili materialları әsasında mәtnin kompozisiyası, koqeziyası, mәtnyaratmada özünü göstәrәn
formal vә semantik әlaqә növlәri, mәzmun әlaqәlәri vә s. çox geniş bir linqvistik-filoloji aurada
öyrәnilir (2012: 13-42; 88-182; 222-250). Türkologiyada vә Azәrbaycan dilçiliyindә ilk dәfә
olaraq mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi araşdırmaya cәlb olunur, Azәrbaycan
türk mәtninin intellektual mahiyyәtinin açılımı vә dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn
konseptual tәhlili mәsәlәlәrinә toxunulur. Buna bağlı olaraq sözügedәn mәtnin әdәbi-, üslubi-,
semiotik- vә koqnitiv-linqvistik tәhlili tәcrübәlәri gerçәklәşdirilir (2012: 251-320). Belәliklә, xalq
mahnılarımız da ayrı-ayrı konkret sözlü-musiqili mәtn örnәklәri olduğu üçün bu gün әdәbi-
linqvistik yönlәri ilә belә bir konseptual-filoloji tәhlilә cәlb olunur.
İndi çağdaş filologiya elmindә artıq xalq mahnılarımızın folklorik-filoloji vә ya әdәbi-
linqvistik özәlliklәrinin dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn konseptual olaraq öyrәnilmәsi
problemi gündәmә gәlmişdir. Azәrbaycanşünaslıqda belә bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәtinin
çox geniş bir elmi-diskursiv aurasının olduğu yuxarıda göstәrilәn dәrs vәsaitlәrindә elmi-praktik
parametrlәri ilә ortaya qoyulmuşdur. Әlinizdәki dәrslikdә dә xalq mahnılarımızın tәhlilindә
metodologiya vә metod baxımından mәhz hәmin әsәrlәrdә ifadә edilәn filoloji-mәtnlinqvistik
zәminә әsaslanılmışdır. Belә ki, digәr folklorik örnәklәrlә dә müqayisәli olaraq “Sarı gәlin” vә
“Küçәlәrә su sәpmişәm” adlı xalq mahnılarımızın әdәbi-, folklorik- vә poetik-linqvistik
özәlliklәrinin konseptual-koqnitiv olaraq açıqlanması tәcrübәsi aparılmışdır. Әlbәttә, kiçik bir
әdәbi-linqvistik açıqlamada xalq mahnılarımızın etik, estetik, poetik semantikasından vә
folklorik-konseptual quruluşundan hәrtәrәfli olaraq bәhs etmәk mümkünsüzdür. Biz sadәcә