259
C. Mikromәtn vә ya mürәkkәb sintaktik bütöv örnәyindә
Sintaktik paralellәrlә ilk ümumtürk poetik-folklorik mәtninin dialoji-çәrçivәli
38
örnәklәri qurulur. Әsl ümumtürk mәtninin sözügedәn örnәklәri dә hәm bәşәri svilizasiya, hәm dә
türk-islam mәdәniyyәti özәlliklәrini ehtiva edәn üst qavramlara bağlı olaraq özünә mәxsus
konseptual-linqvistik quruluşları ilә gerçәklәşir. Mәsәlәn, dostluq vә dostluqda sәdaqәt qavramı
epik mәtnlәşmәdә komponentlәri sintaktik paralellәrlә qurulan mikromәtn örnәyinin dialoji-
çәrçivәli sintaktik quruluşu ilә ifadә olunur:
ii a. -Qazana mәn asi olmazam deyib and içdi – söylәdi, aydır:
Mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm,
Bilmәzsәm gözümә dursun!
Qaraqoçda qazılıq atına çox minmişәm.
Bilmәzsәm mana tabut olsun!
Yaxşı qaftanların çox geymişәm,
Bilmәzsәm kәfәnim olsun!
Ala barigah otağına çox girmişәm.
Bilmәsәm mana zindan olsun!
38
Dialoji-çәrçivәli sintaktik quruluşlar vә ya ontoloji sәciyyәli әsl ümumtürk mәtni örnәklәri. Azәrbaycan
türkcәsindә “ontoloji” şәklindә işlәnilәn söz “ontologiya” isminin sifәtidir. “Ontologiya” isә varlıq haqqında elm
demәkdir (Türkçe Sözlük 2005:1505). Burada “ontoloji” sözü bütövlükdә ümumtürk dilinә, ayrılıqda türk әdәbi
dillәrinә mәxsus olan simmetrik-tipoloji özәllikli mürәkkәb cümlә vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşәn konkret bir
mәtn növünü ifadә etmәk üçün işlәdilir. Sözügedәn MSB-nin mәtnlinqvistik quruluşunun dialoji-çәrçivәli vә ya
ontoloji terminlәri ilә ifadә edilmәsinә gәlincә isә: tema (verilәn, mәlum olan) vә rema (söylәnilәn, yeni verilәn)
cümlәnin vә mәtnin bir-birinә bağlı olaraq işlәnilәn semantik-funksional komponentlәridir. Komponentlәrin
simmetrik xarakterli sıralanması ilә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә
gerçәklәşәn subordinativ-qapalı konstruksiyalarından araşdırmalarımızda ayrıca olaraq bәhs edilmişdir (Musaoğlu
2002: 141-143). Cümlә vә mәtn üzvlәrinin semantik-funksional üzvlәnmәsinә görә sıralanan dialoji sәciyyәli
çәrçivәli-sintaktik quruluşlar dәrslikdә әsl ümumtürk mәtni örnәklәri sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilir. “Ontoloji,
dialoji vә çәrçivәli” sözlәri bir yerdә sözügedәn linqvistik qavramın açıqlanması üçün ilk dәfә tәrәfimizdәn işlәdilir
(Musaoğlu 2002: 317-318). Dialoji (Yun. Diâlogos-söhbәt, iki vә ya çox şәxsin bir-biri ilә danışıması) leksemi
dialoq sözünün sifәti vә ya tәyini kimi
dialoqla әlaqәli olan mәnasına gәlir. Türk әdәbi dillәrinә aid nәsrlә yazılan
mәtnlәrdә özgә nitqi (vasitәli vә vasitәsiz nitq) vә daxili nitq şәkillәrindә danışıq vә qarşılıqlı dialoq qurulması
ortamlarına görә gerçәklәşir. Buna görә türkcә әsl mәtn hadisәsi semantik-funksional özәlliyini ifadә edәn linqvistik
terminin ilk komponenti dialoji, ikinci komponenti isә çәrçivәli sözlәri ilә ifadә olunur. Sözügedәn linqvistik
anlayışın çәrçivәli alt qavramına görә ifadә olunması göstәrilәn sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәnin “çәrçivәlәnmәk”
fәaliyyәti ilә gerçәklәşmәsinә bağlıdır (Musaoğlu 2002: 318). Dialoji-çәrçivәli-sintaktik quruluşlar türk әdәbi
dillәrindә hәm şeirlә, hәm dә nәsrlә nәql edilәn vә yazılan mәtnlәrdә işlәnilir.
260
Mәn Qazandan dönmәzәm, bәlli bilgil! – dedi (Araslı 1978: 155-156).
ii b. Beyrek: “Hoş, ola!” dėdi. Atın çekdiler bindi, kırk yigidilę Aruzuŋ ėvinę geldi. Taş
Oġuz begleri otururiken girib selām vėrdi. Beyregę Aruz eydür: “Bilürmisin seni neyę kıġırduk?”
Beyrek eydür: “Neyę kıġırduŋuz?” Aruz eydür: Heb şol oturan begler Kazaną āsī olduk, and
içdük.” Mushaf getürdiler: “Sen dahı and iç” dėdiler. “Kazaną men āsī olmazam” dėyü and içdi.
Soyladı, eydür:
“Men Kazanuŋ nimetini çok yėmişem,
bilmezisem gözümę tursun.
Kaząġucdą każılık atıną çok binmişem,
bilmezisem maŋa tābūt olsun.
Yahşı kaftānların çok geymişem,
bilmezisem kefenüm olsun.
Alą bārgāh otaġıną çok girmişem,
bilmezisem maŋa zindān olsun.
Men Kazandan dönmezem, bellü bilgil” dėdi…(Tezcan 2001).
Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan iia. vә orijinal iib. kimi ümumtürk mәtni
örnәklәrindә qafiyәlәnmәnin vә ritmik ifadәnin bir dil-işlәnilmә vasitәsi olaraq qurulması heca
vәznli epik-lirik şerimizin vә ya xalq mahnılarımızın vә bayatılarımızın poetik şәkillәnmәsindәn
öncәki mifoloji epoxya vә sözügedәn dövrdәn qopuz-dastan anlatımı çağına keçid dönәminә
tәsadüf edir. Ancaq sözügedәn poetik-folklorik qafiyәlәnmә sistemi epik xarakterli dastan
anlatımında hәlә günümüzdә dә öz işlәkliyini qoruyub saxlamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, belә
bir poetik-mәtnlinqvistik quruluş әn qәdim ümumtürk mәtninin ritmik hecalı şeir sistemi ilә tәşkil
olunmuşdur. Mәtndәki 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar bir-biri ilә hәmqafiyәdir. Birincilәrdә 10-
14, ikincilәrdә isә 9-10 heca vardır. Sözügedәn şeir parçasındakı birinci misralar eyni qrammatik
quruluşda vә oxşar bir leksik tәrkibdә vә ikinci misralar da eyni bir qrammatik quruluşda vә
oxşar bir leksik tәrkibdә müәyyәnlәşdirilә bilәn sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir. Hәr biri bir beyt
kimi müәyyәnlәşdirilә bilәn 1, 2; 3, 4; 5, 6; 7, 8-ci misralar isә ayrılıqda asimmetrik formalı,
koordinativ-şәrt vә sәbәb mәnalı mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә gerçәklәşәn mikromәtn
komponentlәridir.