265
mәhdudlaşmır. Mәntiqi, psixoloji vә linqvistik aspektlәrin bütövlüyü vә onların bir yerdә
dәyәrlәndirilmәsi mәtnin hәm leksik-qrammatik özәlliklәrini, hәm dә üslubi kompozisiya
quruluşunu tәfәrrüatlı olaraq müәyyәnlәşdirmәyә kömәk edir.
Filologiya elmindә klassik üslubiyyat anlayışı әdәbi dilin bәdii, elmi, publisistik,
işgüzar, epistolyar vә s. funksional üslublarının müәyyәnlәşdirilmәsinә görә bilinir. Bu üslublar
әdәbi dil materialları әsasında konkret dil-nitq vasitәlәrinә, mәşhur yazıçıların yaradıcılıq vә ayrı-
ayrı mәtbu orqanların dil-üslub özәlliklәrinә әsasәn tәdqiq olunur. Mәtn üslubiyyatı qavramı isә,
hәr şeydәn öncә, konkret bir mәtnә vә ya mәtnlәrә vә mәtnlәrarası әlaqәlәrә görә öyrәnilir.
Sözügedәn qavram mәtnә vә mәtni ifadә edәn sözlü vә sözsüz dil vә özәl mәtnqurucu işarәlәrә
әsasәn açıqlanır. Günümüzdә bәdii mәtn daha çox intertekstual kontekstdә mәntiqi, psixoloji vә
fәlsәfi yönlәriylә yazıçı dünyasının vә yaradıcı tәxәyyülün bir reallığı olaraq işıqlandırılır.
3.2.1. Ümumtürk mәtninin konseptual-intellektual mahiyyәti
Bütövlükdә ümumtürk, ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii mәtninin nüvәsini vә bir milli
mentalitet fenomeni olaraq var ola bilmә әsasını öncә әski şaman-türk vә göy tanrı inancı, sonra
isә türk-islam, tәsәvvüf vә çağdaş mәdәniyyәt tәrkibli, monoloji, dialoji vә ritmik sәciyyәyә
malik olan nәql etmә vә ya anlatım hadisәsi tәşkil edir. Qopuza vә saza söykәnәn şifahi xalq
әdәbiyyatı örnәklәri, ümumxalq dilinin müxtәlif şәkillәri, dialektlәri vә şivәlәri hәmin
konseptual-intellektual mahiyyәtdәki böyük makromәtnin konkret ifadә vasitәlәridir. Yunus
İmrә, M. P. Vaqif, Aşıq Әlәskәr, Mәhtimqulu, Әhmәt Yәsәvi, Hacı Bektaş Vәli, Cambul, Manas,
Kitabi-Dәdә Qorqud kimi real vә әfsanәvi tarixi-әdәbi şәxsiyyәtlәrin dilindә müşahidә edilәn
türkcә tәhkiyә vә ya anlatım tәrzi, bәdii üslub sonrakı türk dil-danışıq mәtninin dә әsasında durur.
Türkcә yazılan divan әdәbiyyatı, mәsәlәn, Nәsimi, Füzuli vә Nәvainin dili dә türk әdәbi mәtninin
formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır (Musaoğlu 2011: 32). Belәliklә, başlanğıcda xalq
yaradıcılığı, sonralar isә yazılı әdәbiyyat olaraq da inkişaf edәrәk günümüzә qәdәr gәlәn böyük
ümumtürk әdәbi mәtni әslindә şifahi vә ya yazıya alınan vә yazılı mәtn olaraq iki qolu ilә özünü
göstәrir. Bununla da hәmin mәtn çağdaş filologiyada ümumi mәtn dilçiliyi, qrammatikası vә
üslubiyyatı vә ya mәtni tәşkil edәn dil-danışıq faktlarının mәtnquruculuğundakı tәşkili, ierarxik
әlaqәlәri vә münasibәtlәri baxımlarından yeni әdәbi-linqvistik tәhlil metodları ilә öyrәnilir.
Qeyd. Türk әdәbi dillәri sovet dilçiliyindә daha çox hәmin dövrdә müәyyәnlәşdirilәn
ümumi әdәbi dil nәzәriyyәsinә görә öyrәnilmişdir. Sözügedәn dillәrdә әdәbi dil nәzәriyyәsinә
görә bәdii, elmi, rәsmi, publisistik, işgüzar, epistolyar kimi funksional üslublar
müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu gün isә bütövlükdә çağdaş filologiya, ayrılıqda mәtn dilçiliyi vә digәr
linqvistik nәzәriyyәlәr çox geniş bir inkişaf yoluna çıxmışdır. Vә sözügedәn dillәrin bir çoxu
rәsmi dövlәt dili statusu qazanaraq artıq hәmin linqvistik nәzәriyyәlәrin işığında elektronik
işlәnilmә mәqamlarına görә dә öyrәnilir. Bununla bәrabәr, türk dillәri mәtnlәri dünyanın
qavramlar xәritәsindә mürәkkәb işarәlәr sistemlәri olaraq yeni dil-işlәnilmә kәmiyyәtlәri vә
keyfiyyәtlәri qazanır. Bütün bunlar isә “Mәtn vә ya mәtnlәrarası üslubiyyat” kimi bir fәnnin
ortaya çıxmasını şәrtlәndirir.
Ümumtürk әdәbi mәtninin tәşkilindә әsas linqvistik amillәrdәn biri sәviyyәsindә MSB
özünü göstәrir. MSB bir kommunikativ dil-danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq
sәrhәdlәrinin, funksional xarakterli kompozisiyasının, formal mәtnqurucu göstәricilәrinin vә
mәna özәlliklәrinin üslubi baxımdan öyrәnilmәsi ilә dә seçilir. O, aşağıda bәhs edәcәyimiz
“mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn üslubiyyat” (Seçdirmә bizimdir- M. M.) baxımından
işıqlandırılması ilә isә retprosperspektivel vә interospektivel aspektlәrdә araşdırma-öyrәnilmә
sәciyyәsi daşıyır.
266
XIX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öncә heca, sonra isә sәrbәst şeirlә vә nәsrlә yazılan,
yeni bir nәql etmә hadisәsinә vә ya dil-danışıq sisteminә söykәnәn müasir türk әdәbi dillәri
ortaya çıxır. Bunlar müәyyәn milli vә etnik özәlliklәri ilә daha çox sayılarda vә әdәbi-filoloji
istiqamәtlәrdә tәşәkkül tapır. Bu türk әdәbi dillәri bir-birindәn başından etibarәn hәm dә üslubi-
sintaktik özәlliklәri ilә fәrqlәnir. Bununla da istәr makromәtn, istәrsә dә mikromәtn
sәviyyәlәrindә gerçәklәşәn üslubi-leksik, üslubi-frazeoloji, üslubi-qrammatik vә üslubi-sintaktik
yarımsistemlәr bütünü yaranır. Vә getdikcә dә bu bütünün uyğun mәtnlinqvistik kateqoriyaları
müәyyәnlәşir. Ayrı-ayrı müәlliflәrin ümumi vә konkret dil-üslub vә nәhayәt günümüzdә isә
sinxronik vә diaxronik xarakterli “mәtnlәrarası (intertekst vә intertekstual) üslubi kontekst”dә
(Seçdirmә bizimdir-M.M.) gerçәklәşәn yeni fәrdi-intellektual yaradıcılıq üslubları ortaya çıxır ki,
bunlar da çağdaş әdәbiyyatşünaslıq elmindә postmodernist üslublar vә ya әdәbi cәrәyanlar olaraq
sәciyyәlәndirilir. Bu vәziyyәt MSB-nin indiyә qәdәrki tәdqiqinin vә onun bir kommunikativ dil-
danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq sözügedәn fәrdi-intellektual üslublarda işlәnilmәsinin
konseptual olaraq dәyәrlәndirilmәsini şәrtlәndirilir. Vә hәmin dәyәrlәndirilmә isә daha geniş bir
әdәbi-filoloji kontekstdә aparılır.
3.2.2. Azәrbaycan türk mәtninin üslubi-linqvistik tәhlili
XX yüzildә sözügedәn әdәbi dillәrdә vә onların mәtnlәrindә güclü bir tarixi-filoloji
dәyişmә prosesi başlayır. XXI yüzildә isә ümumtürk әdәbi mәtni artıq nәtnlәrarası әlaqәlәr
kontekstindә inkişaf edәrәk formalaşır. Azәrbaycan türk әdәbi mәtnindә, tarixi vә müasir
mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn konseptual-intellektual mahiyyәtli nәql etmә hadisәsinin ilk
örnәklәri ortaya çıxır. Sözügedәn örnәklәri Kamal Abdullanın әsәrlәrinin makromәtnlәrindә dә
müşahidә edә bilәrik. Mәsәlәn, “Yarımçıq әlyazma” romanında әsәrin süjet xәttini tәşkil edәn
yarı mifoloji, әdәbi-tarixi sәciyyәli hadisәlәr vә novellavari gedişatlar yazıçının kәndinә mәxsus
bir Oğuz türkcәsi ilә nәql edilir. Daha doğrusu, XI-XIV yüzillәrdә Anadolu-Qafqaz
coğrafiyasında işlәnilәn Oğuz türkcәsi ilә günümüz Azәrbaycan türkcәsi arasında konseptual-
linqvistik sәciyyәli әdәbi paralellik qurulur. Belә bir konseptual-intellektual açıqlanma gerçәkliyi
vә әdәbi-linqvistik paralellik epik vә nağılvarı sәciyyәli söylәm-diskurs anlatımı vә ya şifahi nәql
etmә hadisәsi әsnasında hәyata keçirilir. Mәsәlәn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma”
romanı mәtninin anlatımına epik sәciyyәli müәllif nәql etmәsi ilә gerçәklәşәn bir bәdii açıqlanma
xasdır. Müәllifin bәdii dünyasını vә tәxәyyülünü tәşkil edәn qavramlar qәdim Oğuz-Türk
arxetipik qәhrәmanları vә sonraki Şah İsmayıl Xәtai bәdii yaradıcılığı vә dövlәt fәaliyyәti
sәhnәlәri ilә bağlantılıdır. Vә bunlar günümüz gerçәkliklәri ilә konseptual bir paralellik tәşkil
etmәkdәdir. Milli-mәnәvi dәyәrlәri ifadә edәn hәmin qavramlar öncә müәllif tәxәyyülündә dәrk
olunur, bәdii-semiotik bilgi vә intellektual bilik olaraq oxucuya ötürülür. Mәhz hәmin
qavramlardan hәrәkәtlә müxtәlif dil-üslub vasitәlәri vә konkret mәtnqurucu faktorlarla koqnitiv-
konseptual müstәvidә Türk, İslam vә Azәrbaycançılıq tәfәkkürü fenomeni açıqlanır. Yazıçının
“Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin mәtnindә isә anlatım nağılvarı bir üslubla yerinә yetirilir. Daha
doğrusu, hәr iki әsәrin mәtnindә fonetik, morfoloji, leksik vә frazeoloji dil-danışıq vasitәlәri XI-
XIV vә XX-XXI yüzillәr arasında mövcud olmuş ümümtürk mәtnlәri arası tarixi kontekstin
konseptual-intellektual mahiyyәtinә vә dil-danışıq üslubuna uyğun olaraq işlәnilir. Söz
birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr isә sözügedәn mәtnlәrdә dialoji-çәrçivәli
kontekstual sıralanma, tәkrarlı vә qafiyәli ümumtürk mәtninin sintaktik bütövdәn-bütövә açılımı
arxetektonikası әsasında qurulur.
Mәtn üslubiyyatı, hәr şeydәn öncә, hәr hansı bir mәtnin yazıldığı dilin dil-danışıq
potensialına görә öyrәnilir. Bir mәtnin başqa bir qohum olmayan dilә çevrilmәsi nәticәsindә isә
hәmin mәtnin üslubi özәlliklәrinin tәrcümә nәzәriyyәsi vә praktikasına görә araşdırılması