267
durumu ortaya çıxır. Bu gün artıq әdәbi-bәdii mәtnlәr әn yaxın qohum olan dillәrdә, o cümlәdәn
türk dillәrindә әdәbi-tarixi ortamdan asılı olaraq birindәn digәrinә çevrilir vә ya әdәbi mәtn
uyğunlaşdırıması hadisәsi gerçәklәşdirilir. Bu isә bәdii mәtnlәrin hәm kontrastiv vә ya qohum
olmayan dillәrin, hәm dә konfrontativ vә ya bir-birinә yaxın vә әn yaxın olan dillәrin dil-danışıq
ortamalrı әsasında әdәbi-linqvistik tәhlilinin aparılmasının yolunu açır. Bu baxımdan Azәrbaycan
bәdii mәtninin bәzi üslubi-linqvistik özәlliklәrinin Kamal Abdullanın Türkiyә türkçәsinә çevrilәn
“Yarımçıq әlyazma” vә “Sehrbazlar dәrәsi” romanlarının qaynaq vә hәdәf mәtnlәrinә görә
öyrәnilmәsi yerinә düşәr.
Ümümtürk dili әsasında hәr hansı şifahi vә ya yazılı mәtn bir türk әdәbi dilindәn
digәrinә dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri, variantları, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqliliklәri olan
sözlәrlә çevirilir. Qaynaq vә hәdәf dillәrә vә mәtnlәrә dair fonetik-, fonoloji- morfoloji-,
sintaktik-, leksik-, frazeoloji-linqvistik özәlliklәr öncәliklә müqayisәli-tәsviri yöntәmlәrlә
sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilir. Hәmin özәlliklәr tarixi-müqayisәli yönümlә vә ret-, pros-,
pers- vә interospektiv aspektlәrdә kompleksiv olaraq da dәyәrlәndirilir. Bundan sonra isә türk
әdәbi dillәrinin türk-islam mәdәniyyәtinә vә hәr bir dilin daşıyıcılarının da özünün söykәndiyi
milli dünyagörüşünә, mәsәlәn Azәrbaycanlıların Azәrbaycançılğa bağlı olaraq öyrәnilmәsi
mәsәlәsi gündәmә gәtirilir. Bәzi intellektual-sintaktik özәlliklәr bu dәrslikdә Kamal Abdullanın
Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә çevrilәn “Yarımçıq әlyazma”vә “Sehrbazlar dәrәsi”
әsәrlәrinin qaynaq vә hәdәf mәtnlәrinә görә işıqlandırılır. Öncәki uyğun araşdırmalardan fәrqli
olaraq mәtni tәşkil edәn müxtәlif linqvistik vasitәlәr burada artıq müxtәlif ist vә alt qavramlara
söykәnilәrәk konseptual dәrk olunmanın semiotik sәciyyәli zaman vә mәkan hüdudlarında
öyrәnilir. Müxtәlif dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri, variantları vә leksik-frazeoloji paralellәri
sözügedәn mәtnlәrdә konkret mәtnlinqvistik örnәklәrlә göstәrilir. Butün bunları aşağıda
“Yarımçıq әlyazma”vә “Sehrbazlar dәrәsi”romanları mәtnlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin üslubi-
linqvistik tәhlilindәn görmәk mümkündür:
Ia. Vә mәn başladım söz söylәdim. At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.
Amma hәr ozanın dili yox. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn
qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm. Nә olacaq, necә olacaq? – bunları kimsә bilmәz.
Mәn isә bilәrәm. Başladım nә başladım. Danışmağım düz üç gün, üç gecә çәkdi. Düz üç gün, üç
gecә Bayandır Xan bir kәlmә sәs çıxarmadı, bir kәrә dә olsun mәnim sözümü kәsmәdi, arada bir
aş gәldi, sәssiz-sәmirsiz yedik, sonra yenә mәn davam etdim. Arada bir Bayandır Xanı küçücük
ölüm tutdu, uyquya getdi, mәn dә, Qılbaş da başımızı hәrә bir tәrәfә atıb elә Xan otağındaca
gözümüzün acısını çıxardıq. Bayandır Xanın ayılmasından bir an öncә Qılbaş mәni dümsüklәdi,
“dur” işarәti verdi, mәn mürgünü gözümdәn qovub yenidәn özümü danışığa hazır edәn zaman
gördüm ki, Bayandır Xan gözünü açdı vә heç nә demәdәn üzünü üzümә, gözünü gözümә zillәdi,
bu bir işarәt idi, yәni “davam et”. Mәn dәxi davam edirdim. Belәcәnә üç gün üç gecә keçdi. Bu
müddәtә bir dәfә dә olsun Xan hәyәtindә ürәyi niyarançılıq çәkәn Salur Qazan yada düşmәdi,
Şirşәmsәddin dә, Uruz da, bütün digәr Xanın xidmәtinә gәlmәyin növbәtini gözlәyәnlәrin heç
biri. Heç kim yada düşmәdi. Üç gün vә üç gecә. Mәn Qorqud danışdım, Xanlar Xanı Bayandır
mәnim sözümә kәsildi, ünümә diqqәt etdi. Nә danışdım?! Nә üçün danışdım? Bәlkә heç bütün
bunları danışmamalı idim Bayandır Xana? Burasını bilmirәm. Bircә onu bilirәm ki, Qadir Tanrı
könlümә ilham verdi, danışdıqca boşaldım, boşaldıqca yumşaldım vә düz üç, gün üç gecәdәn
sonra, nәhayәt ki, yarımcan, yarımnәfәs az qala bayılaraq sözümә yum verdim, ağzımı
yumdum… (Abdulla 2004: 58).
Ib. Ve ben başladım anlatmaya. At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur. Ama her
ozanın dili değil. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum. Bazen gaipten türlü haberler
268
verebildiğimi sanıyorum. Ne olacak, nasıl olacak? Bunları kimse bilemez. Ben bilirim. Başladım
ama ne başlamak!... Anlatmam tam üç gün üç gece sürdü. Tam üç gün üç gece Bayandır Han bir
kelime konuşmadı, bir kere olsun benim sözümü kesmedi, arada bir yemek geldi, sessiz sedasız
yedik, sonra yine devam ettim. Arada bir Bayındır Han’ı küçük ölüm tutuyordu, uyuyordu, ben
de, Kılbaş da başımızı rast gele bir yerlere koyup Han odasında kestiriyorduk. Bayındır Han’ın
uyanmasından biraz önce Kılbaş beni dürtüyor, “kalk” işareti veriyor, ben tam mahmurluğu atıp
yeniden anlatmaya hazırlandığım zaman Bayındır Han’ın da gözlerini açtığını görüyordum.
Hiçbir şey demeden yüzünü yüzüme, gözlerini gözlerime dikiyordu, bu bir işaretti, yani “devam
et” diyordu. Ben de devam ediyordum. Böylece üç gün üç gece geçti. Bu müddet zarfında bir
defa da olsun Han avlusunda huzursuz bekleyen Salur Kazan aklımıza gelmedi. Ne Şir
Şemseddin, ne Uruz, ne de Han’ın hizmetine gelmek için sıra bekleyenlerin hiç biri… Hiç kimse
aklımıza gelmedi. Üç gün üç gece ben konuştum, Hanlar Hanı Bayındır Han kulak verdi, benim
sözlerimi dinledi. Ne konuştum? Neden konuştum? Belki de bunları hiç anlatmamalıydım
Bayındır Han’a? Burasını bilemiyorum. Sadece Kadir Tanrının gönlüme ilham verdiğini,
anlattıkça rahatladığımı, rahatladıkça yumuşadığımı biliyorum. Tam üç gün üç gece sonra nihayet
yarı canlı halde, neredeyse bayılmak üzereyken sözlerime son verdim, ağzımı
kapattım…(Abdulla 2006a: 62-63).
Yuxarıda “Yarımçıq әlyazma” romanının Azәrbaycan türkcәsindәki qaynaq vә Türkiyә
türkcәsindәki hәdәf mәtnlәrindәn eyni bir parça gәtirilir. Mәtn parçasında әn qәdim köçәri türk
mәdәniyyәti vә sonrakı oturaq türk-islam sivilizasiyası әnәnәlәrini әlaqәlәndirәn konseptual
komponentlәrdәn biri ifadә olunur. Hәmin konseptual komponent vә ya qavram isә bütövlükdә
oğuz türklәrinin “böyüyә hörmәt, kiçiyә mәhәbbәt” hәyat vә davranış tәrzinin müәllif reallığı
olaraq әks olunmasından ibarәtdir. Burada Dәdә Qorqudun Bayanadır Xanın hüzurunda oğuz
türklәrinnin davranışlarına dair söylәdiyi uzun hekayәsindәn bir parça verilir. Sözügedәn hekayә
ayrılıqda milli şüura, bütövlükdә isә türkün hәyat-tәfәkkür tәrzinә çevrilәn konseptual dәrk etmә
әsnasında nәql edilir. Sözügedәn konseptual nәql etmә әsnası hәm sözlü, hәm dә sözsüz olaraq
semiotik sәciyyәli dil vә özәl mәtn işarәlәri ilә gerçәklәşdirilir. Mәtndә Qılbaş Dәdә Qorqudu
dümsüklәyәrәk onu Oğuzlara mәxsus olan “ölüm yuxusu”ndan (Seçdirmә bizimdir- M.M.)
oyadır. “Ölüm yuxusu” burada oğuz türklәrinә mәxsus olan semiotik bir özәl mәtn qurucu
işarәdir.
Bayandır xan üzünü Dәdә Qorqudun üzünә vә gözünü dә onun gözünә zillәmәklә
Qorqudun söhbәti davam etdirmәsini istәyir. Bu hәrәkәtlәr isә sözsüz, yәni şifahi olaraq
gerçәklәşәn semiotik-verbal dil işarәlәridir. Konseptual mәzmunlu digәr bütün yazılı vә şifahi
amillәr qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә eyni quruluşlu sadә vә mürәkkәb cümlә növlәri ilә ifadә
edilir. Mәsәlәn:
ıa. Azerb: At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.
ıb. Türk: At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur.
ııa. Azerb. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam.
ııb. Türk. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum.
ıııa. Azerb. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm.
ıııb. Türk. Bazen gaipten türlü haberler verebildiğimi sanıyorum.
Yuxarıda gәtirilәn örnәklәrdәn sadәcә üçüncüsü qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә işlәnilәrkәn
bir-birindәn fәrqlilik göstәrir. Sözügedәn örnәk qaynaq mәtndә subordinativ-obyekt mәnalı
mürәkkәb cümlә, hәdәf mәtndә isә sadә geniş cümlә ilә ifadә olunur. Eyni mәzmun vә ya konkret
bir mәtlәb Azәrbaycan türkcәsindә çox zaman mürәkkәb cümlәlәrlә, Türkiyә türkcәsindә isә
tәrkibli sadә geniş cümlәlәrlә söylәnilir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi digәr türk әdәbi dillәrindә
dә geniş yayılmış әsas sintaktik fәrqliliklәrdәndir. Hәmin fәrqliliklәrdәn tәşkil olunan sintaktik