261
Yuxarıda sözügedәn beytlәri tәşkil edәn birinci misralar sintaktik paralellәr olaraq tәkrar
olunan iki komponentli mikromәtnlәrin vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, qarışıq tipli
tabeli mürәkkәb cümlәlәrin baş cümlәsidir. İkinci misralar vә ya budaq cümlәlәr birincilәri
bütövlükdә tamamlayır vә poetik anlatımda onların sәbәb mәnalı bir nәticәsi kimi ortaya çıxır.
Sözügedәn sintaktik konstruksiya adi danışıq dilindә bütövlükdә koordinativ-sәbәb mәnalı
mürәkkәb cümlә olaraq belә bir üslubi-sintaktik quruluşda işlәnilәcәkdi: “Әgәr bilmәzsәm,
gözümә dursun, çünki mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm”. Buradakı budaq cümlәlәr ayrılıqda
koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlә kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr. Çünki, onlarda sintaktik
paralellәr olaraq işlәnilәn “bilmezisem” komponentlәri budaq cümlәdir. “Gözümę tursun, maŋa
tābūt olsun, kefenüm olsun, maŋa zindān olsun” sintaktik paralellәri isә hәmin mürәkkәb cümlә
növündә baş cümlә vәzifәsini daşıyır. Mәtn-şeir parçasındakı 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar
sintaktik paralellәrlә simmetrik olaraq qafiyәlәnir. 1, 2; 3, 4; 5, 6; 7, 8-ci beytlәri tәşkil edәn
misralar isә mürәkkәb cümlәlәrin baş vә budaq cümlә komponentlәri ilә asimmerik olaraq ifadә
olunur. Belәliklә, sözügedәn poetik-folklorik mәtnin sintaktik paralellәrlә ifadә olunan
komponentlәri sәcli şerin ümumi poetik tәlәblәrinә vә daxili qafiyәlәnmә sisteminә әsasәn
sintaqmatik olaraq sıralanır.
Sözügedәn poetik-folklorik mәtndә Beyrәkin dialoq nitqi şәklindәki sintaktik-çәrçivәli
cavablandırması ilә bütövlükdә dostluq qavramı ifadә olunur. Sözügedәn cavablandırma isә
başda “Beyrәk söylәdi” vә sonda “dedi” predikativ qütblәnmәsi ilә çәrçivәlәnmişdir ki, bu da
türk folklorik mәtninin ontoloji xarakterli әsas sintaktik-mәtnlinqvistik özәlliklәrindәn biridir.
Burada Türklük fenomenini tәşkil edәn әn әsas qavramlardan birinin vә ya onun dosta sәdaqәt
“teması vә konkret mözusu”nun (Aktaş 2009: 32) ayrıca olaraq mәtnlәşmәsi poetik-folklorik
tәhkiyә ilә gerçәklәşir. Türk-islam mәdәniyyәtinә bağlı “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq
әlaqәlәri, ailә, bakirәlik, qәhrәmanlıq, yol, sevgi, qonaqpәrvәrlik, nifrәt” kimi digәr
qavramlar da ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә geniş yer tutur. Belә bir
mәtnlәşmә vә ya diskursiv anlatım isә türkcә olaraq konseptual-linqvistik sәciyyәli mikro- vә
makromәtn komponentlәrinin çәrçivәli-sintaktik sıralanmamalrı vә sintaktik paralellәrlә qurulur.
3.1.2. Nәsrlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri
Araşdırmalarımızda türkcә әsl mәtn örnәklәri qapalı vә ya dialoji-çәrçivәli sintaktik
konstruksiyalar olaraq hәm mürәkkәb cümlә, hәm dә mürәkkәb sintaktik bütöv çәrçivәlәrindә
262
örnәklәrlә işıqlandırılmışdır
(Musaoğlu 2002:141-143; 2011: 8-18)
. Burada isә türkcә әsl
mәtn örnәklәri onlarda ifadә edilәn qavramlara görә mürәkkәb sintaktik bütövlәr olaraq
konseptual-linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilir. Belә ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanının mәtnindәn
gәtirilәn örnәklәrә görә, sintaktik-mәtnlinqivistik quruluşla onlarda ifadә edilәn qavramlar
arasında koqnitiv-konseptual әlaqәlәr qurulur. Mәsәlәn:
ia. Qonşuların çağırır ki; Qız Züleyxa! Zübeydә! Üreydә! Can qız, can paşa! Ayna
Mәlәk! Qutlu Mәlәk! Ölmәyә itmәyә getmişdim? Yatacaq yerim yine bu haraba olasıydı.
Nolaydı benim evimә bir lәhzә baxaydınız. Qonşu haqqı, Tanrı haqqı - deyib söylәr (Araslı
1978: 7).
ib. Geldük ol kim ţolduran ţobdur: Depretincę yėrinden örü turdı. Elin yüzin yumadın
obanuŋ ol ucından bu ucıną, ol ucıną çarpışdurdı, kov kovladı, diŋ diŋledi, öylędencę gezdi.
Öylęden soŋra evinę geldi. Gördikim oġrı köpek yigę ţaną ėvini birbirinę katmış, tavuk
kümesinę,
șıġır tamına dönmüş, konşularıną çaġırur ki: “Kız Zaliha, Zübeydę, Ürüveydę, Cān
Kız, Cān Paşa, Aynę Melik, Kutlu Melik, ölmegę yitmegę gėtmemişidüm. Yatacak yėrüm gėne bu
harāb olasıydı. Nolaydı benüm ėvümę bir lahzą bakayduŋuz. Koŋşı hakkı Tanrı hakkı” deyü
söyler. Bunuŋ gibi-nüŋ, hānum, bebekleri bitmesün, ocağuŋą bunuŋ gibi avrat gelmesün
39
(Tezcan 2001: 33).
ic. Beyrek aydır:
-Necә sәht olmayayım? On altı ildir ki, (sәnin) babanın dustağıyam. Ataya, anaya,
qovuma, qardaşa hәsrәtәm vә hәm bir qara gözlü yavuğlum vardı. Yalancı oğlu Yalançıq derlәr
bir kişi vardı. Varmış yalan söylәmiş. Bәni öldü demiş. Qız ona varar olmuş –
dedi (Araslı 1978:
59).
iç. Meger kāfir beginüŋ bir bikr kızı varıdı. Her gün Beyręgi görmegę gelüridi. Ol gün
gėrü görmegę geldi. Bakdı, gördi Beyrek saht olmış, kız eydür: “Nėçün sāht-sın, hānum yigit?
Geldügümcę seni şėn görüridüm, güleridüŋ oynarıduŋ. “Şimdi nolduŋ?”, dėdi. Beyrek eydür:
“Nėcę saht olmayayım? On altı yıldur kim babaŋuŋ tutsakıyam, atayą anayą, kavmą kardaşą
hasretem. Ve hem bir karą gözlü yavuklum vardı. Yalancı oġlı Yaltacuk dėrler bir kişi varıdı,
39
Dәrslikdә “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanından gәtirilәn bütün örnәklәr eyni olub, H. Araslının (1978), S. Tezcan vә
H. Boeschotenin (2001) hazırladıqları uyğun tәnqidi mәtnlәrdәn alınmışdır.