277
linqvistik tәdqiqatlarda bәdii mәtnin ilk cümlәsi vә paraqrafı vә mürәkkәb sinataktik bütövlәri dә
müәllif fikrini vә niyyәtini qabaqcadan ifadә edәn әsas mәtnqurucu işarәlәr kimi öyrәnilir.
Sözügedәn kontekstdә “metatekst, intertekstuallıq”, müxtәlif mәtnlәrdәn gәtirilәn
sitatlar, anaqrammalar vә s. isә dilçilikdә özәl bәdii mәtn qurucu işarәlәr olaraq tәsbit edilir
(Лукин 2011). Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” adlı romanı da süjet xәttinin
qurulması vә ümumi kompozisiyası, başlığı vә janrı kimi digәr özәl bәdii mәtnqurucu işarәlәri ilә
diqqәti cәlb edir. Yazıçının bu romanı bir qәdәr dini vә daha çox isә mifoloji-folklorik mәzmunlu
fәlsәfi-ibrәtamiz qissә-hekayә (pritça) janrında qәlәmә alınıb. Vә bu janrın konseptual vә әdәbi
imkanlarından sonuna qәdәr faydalanılıb. Ancaq romanda sakinlәri mәkanı vә zamanı idarә
etmәyә qadir olan Sehrbazlar Dәrәsi vә hәmin Dәrәdә baş verәn hadisәlәr haqqında nağılvarı bir
üslubla vә nağıl süjetinin “ümumi quruluş morfologiyası”na (Propp 1946) uyğun olaraq söz
açılır. Belә ki, romanda Karvanbaşının probleminin ortaya çıxması, onun problemi çözmәk üçün
Sehrbazlar dәrәsinә getmәsi, sehrbazlardan birini sarayına gәtirmәsi, atasının ruhunun
çağırılması, hәqiqәtin meydana çıxması vә Karvanbaşının dәhşәtli aqibәti kompozisiyası lap
nağıllarda olduğu kimi qurulur. Tәbii ki, Karvanbaşının dәhşәtli aqibәtindәn başqa. Nağıllarda
nәticә müsbәt olur, burada isә mәnfidir. Çünki aqibәt-nәticә artıq romanda nağıllardan fәrqli
olaraq pritça//qissә janr-tәhkiyәsinin tәlәblәrinә uyğun olaraq ifadә olunur.
3.3.2.1. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” romanının mәtninin konseptual-
linqvistik tәhlili
Romanın başlığı “Sehrbaslar Dәrәsi” söz birlәşmәsi vә ya mürәkkәb bir söz-adlandırma
ilә ifadә olunur. Başlıq leksik mәnasına görә adi adamlar tәrәfindәn bilinmәyәn vә ya özәl
mәtnqurucu işarә ilә ifadә edilәn әsrarәngiz bir alәmin mübhәm bir coğrafi-psixoloji anlayış
olaraq açıqlanmasına işarә edir. Qrammatik funksiyasına görә isә hәmin söz birlәşmәsi mürәkkәb
söz sәciyyәli bir leksik-sintaktik adlandırma anlamına gәlir. Sözügedәn söz birlәşmәsi vә ya
mürәkkәb söz-adlandırmanın hәr hansı bir qrammatik-sintaktik paraleli dildә işlәnilmә
genişliyinә vә ya adekvatlığına malik deyildir. Yәni biz “sehrbazların dәrәsi” vә ya “türkün
dünyası” (türk dünyası yerinә), “futbolun meydançası” (futbol meydançası yerinә), “gözәlliyin
salonu” (gözәllik salonu yerinә) demirik. Belәliklә, konkret bir dil-danışıq vahidi ilә әsrarәngiz
vә möcüzәli bir yazıçı dünyası vә ya reallığı dildә nisbәtәn yeni formalaşan leksik-sintaktik bir
adlandırma qәlibi ilә ifadә edilir. Bu, mәtnin konseptual mәzmunu ilә mәtnlinqvistik ifadәsi
arasındakı bağlantını göstәrәn dil vә mәtnqurucu özәl işarәlәrdәn birinin çox yerindә işlәnilmәsi
anlamına gәlir. Nәticәdә yazıçı sözügedәn başlıqla bәzi semiozislәrә vә ya mürәkkәb işarә
proseslәrinә türk-islam dünyası semiotik mәkanında özәl mәtnqurucu işarә özәlliyi qazandırmış
olur.
Romanın mәtnindә “Karvan, karvanbaşı, sarvan, xacә, dәrviş” kimi dilimizin daha çox
passiv lüğәt fondunda qorunub saxlanılan sözlәri işlәdilir. Hәmin sözlәr mәdәniyyәtimizin
önәmli faktorlarını vә milli-tarixi keçmişimizin bәzi unikal cizgilәrini ifadә edir. Burada әdәbi-
fәlsәfi mahiyyәtli vә struktural sәciyyәdәki özәl mәtnqurucu ifadәlәrlә ayrı-ayrı linqvistik
vahidlәrin mәtnyaratmadakı funksiyaları üst-üstә düşür. Bu isә Kamal Abdulla mәtni tәhlilinin
yeni semiotik vә konseptual yöntәmlәrlә aparılmasını şәrtlәndirәn әn mühüm amillәrdәn biridir.
Belәliklә, sözügedәn leksik-sintaktik vasitәlәr hәm sәrbәst sәciyyәli dil, hәm dә özәl
mәtnqurucu işarәlәr olaraq özünü göstәrir. Bunlarla bәrabәr, “Xacә İbrahim, Mәmmәdqulu,
Sәyyah” kimi xüsusi adlar da konseptual sәciyyәli mәna-anlam yüküylә fәrqlәnәn leksik
vahidlәrdir. Bunlar türk-islam dünyası semiotik mәkanında tarixi keçmişimizin çox özәl
hadisәlәrini hәm forma, hәm dә mәzmun planına görә ifadә edә bilәn semiotik işarәlәrdir. Dil vә
özәl mәtnqurucu işarәlәr burada çox geniş bir zaman mәrhәlәsindә sadәcә diaxronik deyil, hәm
278
dә panxronik vә ya dünyanın bütün dillәri üçün yaşanılan dini, psixoloji, fәlsәfi, milli vә mәnәvi
özәlliklәrә işarә edir. Bunlar çox vaxt hәmin kontekstdә interospektiv xarakterli milli mentalitetә
söykәnәn adәt vә әnәnәlәri daşıyanları da adlandırır.
Romanda yer tutan paraqrafları vә ya abzasları vә onları tәşkil edәn MSB-lәri yazıçı
әsәrin mifoloji-folklorik sәciyyәli tәhkiyә üslubuna uyğun olaraq işlәdir. Sözügedәn tәhkiyә isә
müәllif nitqi, personajların özgә nitqi vә dialoq şәklindә gerçәklәşdirdiklәri danışıqları ilә ifadә
olunur. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin bәdii mәtninin birinci paraqrafı әslindә
romanda ifadә edilәn müәllif fikrinin açıqlanmasında bir növ epiqraf sәciyyәli özәk (açar)
mikromәtn vә ya mәtnqurucu özәl işarә rolunu oynayır. Çünki elә başlanğıcda hәmin paraqrafın
anlaşılması mәtndә verilәn müәllif fikrinin oxucular tәrәfindәn dәrk edilmәsinә vә әsәrin başqa
xarici vә qohum dillәrә daha rahat tәrcümә olunmasına da yol açır. Öngöndәrimli vә konseptual
bir mәtnqurucu vasitә vә semiotik işarә olaraq.
Mikromәtndә yorğun bir karvan tәsvir edilir. Sehrbazlar dәrәsindәn keçәrәk yorğun
addımlarla, ahәstә-ahәstә mәnzil başına tәlәsәn qәmli-kәdәrli vә bir o qәdәr dә düşüncәli vә
sәssiz bir Karvan! Karvan qavramına türk-islam dünyasının “milli semiosferası”nda (Seçdirmә
bizimdir- M. M.) çox tәsadüf edilir. Sözügedәn qavram mürәkkәb bir dil vә digәr “әdәbiyat,
musiqi, rәsm, heykәl vә s. semiotik işarәlәr sistemlәrinin tәtbiq olunması faktlarıyla”(Erkman-
Akerson 2005:133-247) Şәrq kontekstindә çox geniş bir ifadә-açıqlanma rakursuna sahibdir. “İt
hürәr, karvan keçәr” atalar sözü vә C. Hacıbәyovun “Karvan” simfonik poeması mәhz hәmin
qavramın orijinal mәzmununu açıqlayan әsәrlәr olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Bu baxımdan Kamal
Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin metamәtni dә istisna deyildir.
Kamal Abdulla mәtnindәki sözügedәn mikromәtn dә yazıçı reallığının ifadә olunması
baxımından bir müstәqil özәl işarәlәr sistemi olaraq seçilir. Türk-islam dünyasında ayrılıqda bir
nәqliyyat, bütövlükdә isә bir mәdәniyyәt fenomeni olaraq özünü göstәrәn karvan qavramı keçmiş
dünyanın xatırlatılmasına söykәnәn özünәmәxsus bir әdәbi yaradıcılıq üslubu vә “zaman, mәkan
vә insanlar” qavramlarını eyni bir konseptual müstәvidә ifadә edәn mürәkkәb işarәlәr sistemi ilә
aşağıdakı mikromәtndә ifadә olunur:
1. “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı başının düz
üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә heyran-heyran seyr
elәmәyindә idi. Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı hәrә
bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana nәzәrini saldı. Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin
sәssizliyinә batırdı. Hәrdәn dörd bir tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn
kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu, haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәrib-
qәrib gәlib dürtürdü özünü adamın qulaqlarına. Başqa bir sәs yoxuydu bu mәşum sakitliyi
pozaydı. Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır-çatır yanıb
közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz
qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir
karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…(Abdulla 2006: 9-10).
1.1. Birinci MSB: “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı
başının düz üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә heyran-heyran
seyr elәmәyindә idi. /Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı
hәrә bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana nәzәrini saldı.”
Sözügedәn MSB üç sadә geniş cümlәdәn qurulur. Birinci cümlә MSB-dә baş, ikinci
cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. Birinci vә ikinci cümlәlәr MSB-nin
teması yerindә işlәnilir. Çünki burada bәlli olan mәlumat sәmanı başdan-başa qaplayan vә dәn-
dәn, duz-duz olmuş ulduzlar dünyasından başqa bir şey deyildir. O dünya ki, hәtta Karvanbaşı
belә әlini atsaydı, ona toxunacaqdı. Karvanbaşı bir az sonra seyr elәdiyi bu tәbiәt mәnzәrәsindәn