281
Sәn axtardığını itirmәyiblәr.
Nәlәr arzuladıq, nәlәr qazandıq,
Hәlә nәlәri dә itirәcәyik.
Yollara sarılıb biz dә uzandıq,
Hara gәlib çatdıq belә tәlәsik?
De mәnә varmıydın, ya bәlkә yoxdun?
De mәnә, yuxudu bәlkә bu dünya?
Bu bulaq suyunda sәnmiydin axdın?
Bu bulud apardı sәni haraya?
Vaxt gәlir, hәr şeyin yetişir sonu,
Bu nәydi qurtardı, yox oldu, getdi?
Bu da bir hәyatdı, oynadıq onu,
Bu da bir oyundu, yaşadıq bitdi.
Yollar getdi üzü dağa,
Yoxuşlar enişlәrdәn çox.
Kimsә yox xatırlamağa,
Unutmağa da kimsә yox”.
Şeir, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Kamal Abdullanın çox müxtәlif әdәbi-bәdii növlәrdәn
tәşkil olunan böyük mәtninә bir mәtnlinqvistik “meta göndәrmә” (Seçdirmә bizimdir- M.M.)
sәciyyәsi daşıyır. Bu şeir bütövlükdә mәtnlinqvistik xarakterli altgöndәrәn vә ya altgöndәrimli
(anafora), eşgöndәrәn vә ya eşgöndәrimli (koranafora, korkatafora) faktorları ilә eyni bir
sistemdә yer alan konkret bir kataforik göstәrici olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr
41
.
Kamal Abdullanın elmi, әdәbi-bәdii, publisistik vә tәrcümәçilik fәaliyyәti bötövlükdә
böyük bir mәtnlәrarası (intertekstual) metamәtndir. Sözügedәn mәtnin qavramlar dünyasının nәql
edәni vә ya yazarı, şübhәsiz ki, Kamal Abdullanın özüdür. Kamal Abdullanın özünә mәxsus
bәdii qavramlar dünyası vә sözügedәn dünyaya görә mövzuları vә әdәbi-bәdii obrazları ilә
kamillәşdirilәn tematik qavramlaşdırma prosesi vә buna bağlı olaraq gerçәklәşdirilәn konkret bir
kateqoriyalaşdırma çәrçivәsi vardır. Mәhz bütün bunlar sözügedәn mәtnin birinci, başqa bir
sözlә, düşünәn vә ya verici (adresant) olan “Kamal Abdulla tәfәkkür vә tәxәyyül fenomeni”ni
(Hacılı 2010: 3) vә ya komponentini tәşkil edir. Sözügedәn mәtnin ikinci komponenti
qavranılandır vә ya yazarın geniş oxucu kütlәsinә tәqdim etdiyi әsәrdir vә әsәrdә ifadә edilәn
fikirdir. Üçüncü komponent isә dinlәyәndir, oxucudur, alıcıdır vә ya millәtlәrarası linqvistik
terminologiya ifadә etsәk, adresatdır. Kamal Abdulla mәtnindә yer alan hәr hansı bir fikir
oxucusunun qavrayışında yeni bir semiotik mәkan vә ya semiosfera yaradır. Bu isә oxucunu
çevrәsindәki bütün olub-bitәnlәri, gәlib-keçәnlәri, özәlliklә dә maddi-mәnәvi bәzi gәlişmәlәri
sorğulamağa vә ya sorğu-suala tutmağa sövq edir.
Müxtәlif dil-danışıq mәlumatları, әdәbi-bәdii modellәşdirmәlәr, arxetipik-prototipik
obrazlar vә müәllif gerçәkliklәri bu gün müasir filologiya elmindә fәrqli şәkildә izah olunur.
Onlar klassik sәciyyәli әvvәlki filoloji әsәrlәrdәki kimi sadәcә dәrindәki quruluşdan vә invariant-
41
Yun. “anaphora” termini, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, önә vә arxaya göndәrәn vә ya ön vә altgöndәrimli
mәtnlinqvistik göstәrici anlamını ifadә edir. “
Catarhoric reference” termini, önә göndәrmә faktoru vә ya öngöndәrimli
göstәrici mәnasına gәlir. “Anaphorik reference” termini önә vә arxaya göndәrmә faktorunu bildirir. Koranaforiklik ve
korkataforiklik:
co-reference terminlәri
isә mәtnin hәm yuxarı, hәm dә aşağı parçalarına mәtnlinqvistik göndәrmәni hәyata
keçirdәn faktorlar olaraq bilinir (LES 1900: 32; Dilçilik ensiklopediyası 2006: 49, 321; Musayev 2011: 276).
282
variant dәyişmәlәrindәn hәrәkәt edilәrәk öyrәnilmir. Modern filoloji araşdırma vә tәdqiqatların
sadәcә mәna//funksiya//quruluş istiqamәtindә yerinә yetirilmәsi dә qәnaәtbәxş hesab olunmur.
42
Hәmin filoloji araşdırmalarda vә monoqrafik tәdqiqatlarda dil-danışıq faktorları vә әdәbi-bәdii
gerçәklәşdirmәlәr artıq dünyanın qavramlar xәritәsindәn hәrәkәt edilәrәk, konseptual-diskursiv
kontekstlәrdә işıqlandırılır. Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanı
mәtninin qavramlar dünyası da sözügedәn meta kontekstdә konseptual olaraq öyrәnilmәlidir.
Bundan başqa, türk-islam mәdәniyyәti, tәfәkkür vә düşüncә sisteminә bağlı olan qavramlar
dünyası özәlliklәri dә hәmin araşdırma-öyrәnilmә istiqamәtindә çox ciddi nәzәrә alınmalıdır.
Sözügedәn qavramlar dünyasının başlanğıc sәciyyәli ayrı-ayrı fenomenal çevrәlәrinin (frame),
uyğun çevrәlәnmәlәrinin vә ya sәhnәlәri vә qavramlaşdırmalarının isә aşağıdakı şәkildә
sıralandırılaraq adlandırılılmasının uyğun olduğu qәnaәtindәyik:
-Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr;
-Qardaşlıq, qonşuluq әlaqәlәri;
-Ailә müәssisәsinin müqәddәsliyi, davamlılığı vә Türk-İslam düşüncәsi әsasında
söykәndiyi bakirәlik, bakir vә bakirә anlayışları;
-Qәhrәmanlıq, qorxmazlıq, mәrdlik vә cәsarәt;
-Sevgi, mәhәbbәt, eşq vә gözәllik;
-Qonaqpәrvәrlik, qonaqsevәrlik vә ya qonşun ac ikәn rahat ola bilmәmәk duyğusu;
-Әmanәt, sәdaqәt, etibar vә güvәn;
-Şәhidlik, qazilik, qәhrәmanlıq dәrәcәlәri vә ya yüksәk mәrtәbәlәri;
-Sәbr vә tәvәkkül vә s.
Sözügedәn qavramlar ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә X-XI yüzillәrdәn
etibarәn konseptual vә tәhtәlşüur olaraq ifadә olunmaqdadır. Onlar Kamal Abdulla mәtninin
bәdii yaradıcılıq kontekstindә “Türklük düşüncәsi” vә “Azәrbaycançılıq” mentalitetinә uyğun
gәlәn üst vә alt qavramlara bağlı olaraq qavramlaşdırılmaqdadır. Bu isә müәllifin özünә mәxsus
bir semantik yaradıcılıq sisteminin, gerçәkliyinin vә әdәbi-bәdii dilinin tәşәkkülünә yol açmışdır.
Qeyd olunmalıdır ki, mәhz hәmin dil bir zamanlar әdәbi tәnqidimizdә yaxşıca anlaşılmamış,
ağırlaşdırılmış vә daranmamış bir dil kimi çox geniş mübahisәlәrә sәbәb olmuşdur (Sәlcuq
2005:190). Ancaq sözügedәn dil lap başdan çıxarma-yalın vә mürәkkәb cümlәlәrlә bәrabәr,
kulturoloji sәciyyәdәki digәr ağır dil laylarının da özünә mәxsus bir şәkildә hәrәkәtә gәtirilәrәk
işlәnilmәsilә fәrqlәnmişdir. Hәmin dil vә üslub, hәr şeydәn öncә, dil vә özәl mәtnqurucu semiotik
işarәlәrin bir çox halda bir-birinin üstünә düşmәsi ilә seçilmişdir. Bunun nәticәsindә isә yazıçının
bәdii qavramlar dünyasının ifadәsinә bağlı olaraq gerçәklşәn orijinal bir mәtnlinqvistik sıralanma
vә buna bağlı olaraq tematik mәzmun ardıcıllığının açılımı ortaya çıxmışdır. Cümlәlәrin mәtndә
belә bir linqvistik sintaqm sistemi ilә yerlәşmәsi, sintaktik sıralanması vә bütövlükdә yazıçının
әdәbi-bәdii dili bu günün Azәrbaycan әdәbi diskursunda artıq öz mütlәq uyğunluğunu sübut edә
bilmişdir. Kamal Abdulla mәtninin qavramlar vә ya qavrayışlar dünyası özünә mәxsus olan
konseptual rәngarәngliyi ilә dә seçilmәkdәdir. Bu rәnglәr vә konseptual cizgilәrin bir çoxu
Kamal Abdulla mәtnindә alt sәviyyә vә faktorları ilә artıq qavramlaşdırılmışdır. Sözügedәn
qavramlaşdırmalar vә ya yozumlamalar konseptual-psixoloji yönlәri ilә bilavasitә müәllifin
özünә aiddir. Hәmin müәllif qavramlaşdırmalarına isә konkret oaraq aşağıdakılar aid edilә bilәr:
-
Dolğun an;
42
Burada quruluşdan mәnaya vә funksiyaya vә funksiyadan vә mәnadan quruluşa vә hәr ikisindәn dә bir-birinә
istiqamәtlәrindә gerçәklәşdirilәn vә günümüzdә artıq klassik sayıla bilәcәk araşdırmalar vә müxtәlif tәdqiqatlar
nәzәrdә tutulur.