295
Şerin ikinci bәndini tәşkil edәn “Gözәl kötük, sızıldama, göynәmә, nә
baltalar, nә bıçaqlar qalacaq” vә “
Ucalıqdan yıxılsan da, qәm yemә, sәn yıxılan
ucalıqlar qalacaq” misralarından hәr biri mürәkkәb sintaktik bütövün bir müstәqil
komponentini tәşkil edir. Sözügedәn komponentlәr mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә
olunur. Hәm birinci, hәm dә ikinci komponentlәr koordinativ-sәbәb mәnalı
mürәkkәb cümlәlәrdir. Vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, onlar sәbәb
budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Baş vә budaq cümlәlәr
sintaktik paralellәrlә ifadә olunur.
Şerin dördüncü bәndini tәşkil edәn “Mәndәn sәnә salam olsun, başı kәsik
gözәl kötük! Balam olsa, balan olsun, başı kәsik gözәl kötük” misralarından
birincisi sadә, ikincisi isә mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur. İkinci komponent
koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlәdir vә ya klassik terminologiya ilә ifadә
etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdir. Hәm birinci, hәm dә ikinci
komponentlәrdә işlәnilәn “Başı kәsik gözәl kötük” ifadәsi burada sintaktik tәkrarla
ifadә olunan vә ya müraciәt olunan şәxsi bildirәn bir xitabdır.
Şerin beşinci bәndini tәşkil edәn “Әyilim, köksünә başımı qoyum, gecәlәr
laylamı çalasan mәnim. Böyründә bir evin daşını qoyum, Evimin dirәyi olasan
mәnim” misraları da mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunur. Hәr iki komponent
koordinativ-mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdir, klassik terminologiya ilә ifadә
etsәk, mәqsәd budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Baş cümlәlәr öncә,
budaq cümlәlәr isә sonra gәlir vә sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Yuxarıdakı
sintaktik bütövlәrdә vә ya şerin digәr bәndlәrindә olduğu kimi, burada da
mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunan misralar sintaktik paralelizm hadisәsinә әsasәn
qafiyәlәnir. Şerin misralarını tәşkil edәn birinci komponentin baş cümlәsi ilә ikinci
komponentin baş cümlәsi, birinci komponentin budaq cümlәsi ilә ikinci
komponentin budaq cümlәsi sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir.
Şerin birinci bәndi üçkomponentli bir mürәkkәb sintaktik bütövlә ifadә
olunur. Komponentlәrdәn birincisi mürәkkәb sintaktik bütövün baş, ikincisi orta,
üçüncüsü isә sonluq mәrhәlәsi vә ya hissәsi olaraq ayrıla bilәr: “Başı kәsik gözәl
kötük, bu dağı sәnә kim çәkdi? Baltanı sәnә kim vurdu, bıçağı sәnә kim
çәkdi?”misraları hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün sintaktik paralellәrlә ifadә
olunan pillәli komponentlәrindәn birincisidir. “İpәk-ipәk yarpaqların külәklәrlә
talandımı? Bilәk-bilәk budaqların ocaqlarda qalandınmı?” misraları sintaktik
paralellәrlә ifadә olunan hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün ikinci pillәli
komponentidir. “Küsdünmü taleyin acılığından? Zalımlar keçmәdi qocalığından,
Yıxıldın ucalığından, başı kәsik gözәl kötük…” misraları isә sintaktik paralellәrlә
ifadә olunan mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq-pillәli komponentidir. “Başı kәsik
296
gözәl kötük” xitabı isә burada hәm sözügedәn sintaktik bütövün, hәm dә
bütövlükdә şerin tәkrar olunan kataforik vә ya öngöndәrimli vә koranaforik vә ya
eşgöndәrimli mәtnlinqvistik qurucu vasitәsidir.
Şerin üçüncü bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün birinci baş
komponenti әslindә bir sadә cümlә ilә ifadә olunur: “Sәn yıxılan ucalıqdan
dünyanın külәyi, qarı, yağışı, quşu, daş atarlar daşı keçәr”. Yalnız hәmin cümlә
“keçәr” felinin digәr cümlә üzvlәri ilә eyni bir qrammatik funksiyadakı işlәm
mәqamının tәkrarı ilә sözügedәn şerin misraları olaraq qafiyәlәnir. Belә bir
qafiyәlәnmә sisteminin sәrbәst vәzndә şәkillәnmәsi üçün isә sözügedәn şeirdә ifadә
olunan vәtәn qavramının “külәk, qar, yağış, quş, daş” vә s. kimi tәbii vә ya maddi
komponentlәri sintaktik paralellәrlә sıralanır. Sözügedәn mürәkkәb sintaktik
bütövün orta “Ümidli gözlәr dikilәr, Körpә ağaclar yekәlәr” vә sonluq “Yekәlәr,
qalxar, dikәlәr sәn yıxılan ucalığa…”komponentlәri dә birpillәli sintaktik
paralellәrlә ifadә olunur.
Şerin altıncı bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün komponentlәri
sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Burada “Gözәl kötük, yaraların köz
bağlasın, sağalsın”,
“Bu dünyada nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq”, “Bu dünyada
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…” komponentlәri sadә,
“Ucalıqdan yıxılsan da, yenә
canın sağ olsun” komponenti isә koordinativ-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlә ilә
ifadә olunur
47
. Birinci cümlә baş, ikinci vә üçüncü cümlәlәr orta, dördüncü cümlә
isә mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq komponenti olaraq ayrılır.
Vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi qavramının bütün әsas komponentlәri ilә
sözügedәn şeirdә bәdii-fәlsәfi açılımı, göründüyü kimi, çox orijinal bir
mәtnlinqvistik quruluşla ifadә olunur. Hәmin şeirdә sadә vә mürәkkәb cümlәlәr
“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanları vә digәr qәdim türk folklorik mәtnlәrindәki şeir
parçalarındakı kimi pillәli sıralanmalarla sintaktik paralellәr olaraq işlәnilir. Vә
buna uyğun olaraq misralar hәm Ramiz Rövşәn şerindә, hәm dә türk folklorik
mәtnlәrindә sintaktik paralelizm hadisәsinә görә qafiyәlәnir. Bu isә günümüzdә
türk şerinin epik qafiyәlәnmәdәn öncәki sәviyyәsi ilә çağdaş türk әdәbiyyatlarında
sәrbәst vәzndә yazılan şerin mәtnlinqvistik olaraq koordinativ-tutuşdurmalı
yöntәmlә öyrәnilmәsini gәrәkdirir.
İkinci
hissәyә
dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar
1. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr istifadә edilәn әsas әnәnәvi dilçilik
metodları hansılardır? Türk dillәrinin öyrәnilmәsindә 1970-ci illәrdәn başlayaraq
47
Klassik terminologiya ilә güzәşt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlә demәkdir.