291
poetik bir vüsәtlә işlәnilmişdir. Konseptual oxşarlıq baxımından hәmin şeir
qipertematik parametrlәrinә görә mәşhur türk yazıçısı Ömәr Seyfәddinin (1886-
1920) “Başını vermәyәn şәhid” adlı hekayәsi ilә müqayisә oluna bilәr.
Qeyd: “Baş, şәhid, kötük” leksik vahidlәri hәm dil, hәm dә özәl
mәtnqurucu işarәlәr olaraq sadәcә Azәrbaycan vә ümumtürk әdәbiyyatında deyil,
dünya әdәbiyyatı semiotik mәkanında geniş işlәnilmәkdәdir. Müqayisә et: Mayn
Ridin “Başsız atlı” romanının adı.
Ömәr Seyfәddinin sözügedәn hekayәsindә “vәtәn//din//ucalıq//şәhidlik vә
böyük Yaradana sevgi” qavramı işlәnilmişdir. Әsәrin mövzusu Osmanlı tarixi ilә
әlaqәdar olan vә “Peçәvi tarixi” adı ilә adlandırılan tarix kitabındakı kiçik bir
dastan-әfsanәdәn alınmışdır. Dastanın qәhrәmanlarından Dәli Mehmet açıq
meydan savaşında şәhid düşür, ancaq başını düşmәnә vermir, әbәdiyyәtә başı ilә
bәrabәr qovuşur. Şәhidin başını düşmәnә vermәmәsi hadisәsini döyüş meydanında
olanlardan sadәcә iki nәfәr görür. Әsәrin dastandakı prototipi Kuru Kadı vә Dәli
Mehmetin yaxın dostu vә silahdaşı Dәli Xosrov. Bu, onların da şәhid olacaqlarının
bir müjdәsidir. Bütün bunlar, әlbәttә ki, Tanrının şahidliyi ilә baş verir. Çünki,
böyük Yaradan hәr şeyi görәndir, bilәndir vә eşidәndir…
“Başı kәsilәn gözәl kötük” şerindә dә “vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi”
qavramı oxşar bir koqnitiv-konseptual müstәvidә işlәnilir. Ancaq burada şәhid
düşәn Vәtәn özü olsa da, bu şәhidlik bir son deyildir. Bu şәhidlik sonun
başlanğıcıdır!
Başı kәsilәn gözәl kötük burada şәhid düşәn Vәtәnin timsalı vә ya
işarәsidir. Uzun sürәn bu şәhidlik әsnasında Vәtәnә çox dağ çәkilmiş, balta (çox
vaxt sapı özümüzdәn olan baltalarla) vurulmuş, bıçaq çәkilmişdir. Onun ipәk-ipәk
yarpaqları külәklәrlә talanmış, bilәk-bilәk odunları ocaqlarda qalanmış, ululuğu-
böyüklüyü danılmış, gözdәn salınmışdır. Başı kәsilәn gözәl kötük “Vәtәn
ucalığı”ndan yıxılmışdır. Ancaq o yıxılsa da tükәnmir, kәsilmiş başını düşmәnә
vermir!
Uzun sürәn bu şәhidlikdә bir yüksәliş ifadә olunur. Digәr körpәlәr, fidanlar
Vәtәnin ucalığına yüksәlir. Sözügedәn ucalıq bütün әzab-әziyyәtlәrә, zülmlәrә, ağrı
vә acılara baxmayaraq sonsuza qәdәr mövcuddur, әbәdidir vә әvәzedilmәzdir. Bu,
serin son misralarında çox açıq bir şәkildә ifadә olunur:
Gözәl kötük,
yaraların köz bağlasın, sağalsın,
Bu dünyada nә baltalar,
nә bıçaqlar qalacaq.
292
Ucalıqdan yıxılsan da,
yenә canın sağ olsun,
Bu dünyada
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…
Başı kәsilәn gözәl kötük sahib olduğu ucalıqdan yıxılsa da, ucalıqlar
yerindәdir! Vә şair dә başı kәsik gözәl kötüyün yanındadır! Balası onun balasıdır,
daşı onun yanındadır, çünki daş yerindә ağırdır. Başı onu köksündәdir, çünki
gecәlәr onun hәzin laylasıyla şirin yuxuya gedir! Şeir aşağıda konseptual-linqvistik
özәlliklәri ilә tәhlil olunur.
Başı kәsik gözәl kötük
1
Başı kәsik gözәl kötük,
bu dağı sәnә kim çәkdi?
Baltanı sәnә kim vurdu,
bıçağı sәnә kim çәkdi?
İpәk-ipәk yarpaqların
külәklәrlә talandımı?
Bilәk-bilәk budaqların
ocaqlarda qalandınmı?
Küsdünmü taleyin acılığından?
Zalımlar keçmәdi qocalığından,
Yıxıldın ucalığından,
293
başı kәsik gözәl kötük…
2
Gözәl kötük, sızıldama, göynәmә,
nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq.
Ucalıqdan yıxılsan da, qәm yemә,
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq.
3
Dünyanın külәyi keçәr.
qarı, yağışı keçәr,
Qatar-qatar quşu keçәr,
Daş atarlar, daşı keçәr
sәn yıxılan ucalıqdan.
Ümidli gözlәr dikilәr,
Körpә ağaclar yekәlәr,
Yekәlәr, qalxar, dikәlәr
sәn yıxılan ucalığa…
4
Mәndәn sәnә salam olsun,
başı kәsik gözәl kötük!
294
Balam olsa, balan olsun,
başı kәsik gözәl kötük.
5
Әyilim, köksünә başımı qoyum,
gecәlәr laylamı çalasan mәnim.
Böyründә bir evin daşını qoyum,
Evimin dirәyi olasan mәnim.
6
Gözәl kötük,
yaraların köz bağlasın, sağalsın,
Bu dünyada nә baltalar,
nә bıçaqlar qalacaq.
Ucalıqdan yıxılsan da,
yenә canın sağ olsun,
Bu dünyada
sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…(Rövşәn 2006:11-12).
Sözügedәn bәdii mәtn örnәyi altı mürәkkәb sintaktik bütövdәn ibarәtdir.
Burada da sintaktik bütöv, abzas vә tәhlil olunan şerin bәndlәrinin sәrhәdlәri
mәtnlinqvistik baxımdan bir-biri ilә üst-üstә düşür. Şerin ikinci, dördüncü vә
beşinci bәndlәri sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrdәn ibarәtdir. Çünki,
hәmin mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәr biri ikikomponentlidir.