M. M. Musayev

259 

 

 

C. Mikromәtn vә ya mürәkkәb sintaktik bütöv örnәyindә 

 Sintaktik  paralellәrlә  ilk  ümumtürk  poetik-folklorik  mәtninin  dialoji-çәrçivәli

38

 

örnәklәri qurulur. Әsl ümumtürk mәtninin sözügedәn örnәklәri dә hәm bәşәri svilizasiya, hәm dә 

türk-islam  mәdәniyyәti  özәlliklәrini  ehtiva  edәn  üst  qavramlara  bağlı  olaraq  özünә  mәxsus 

konseptual-linqvistik quruluşları  ilә  gerçәklәşir.  Mәsәlәn, dostluq  vә dostluqda sәdaqәt  qavramı 

epik  mәtnlәşmәdә  komponentlәri  sintaktik  paralellәrlә  qurulan  mikromәtn  örnәyinin  dialoji-

çәrçivәli sintaktik quruluşu ilә  ifadә olunur:  

ii a. -Qazana mәn asi olmazam deyib and içdi – söylәdi, aydır: 

Mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm, 

Bilmәzsәm gözümә dursun! 

Qaraqoçda qazılıq atına çox minmişәm. 

Bilmәzsәm mana tabut olsun! 

Yaxşı qaftanların çox geymişәm, 

Bilmәzsәm kәfәnim olsun! 

Ala barigah otağına çox girmişәm.  

Bilmәsәm mana zindan olsun! 

                                                 

38

  Dialoji-çәrçivәli  sintaktik  quruluşlar  vә  ya  ontoloji  sәciyyәli  әsl  ümumtürk  mәtni  örnәklәri.  Azәrbaycan 

türkcәsindә    “ontoloji”  şәklindә  işlәnilәn  söz  “ontologiya”  isminin  sifәtidir.  “Ontologiya”  isә  varlıq  haqqında  elm 

demәkdir  (Türkçe  Sözlük  2005:1505).  Burada  “ontoloji”  sözü  bütövlükdә  ümumtürk  dilinә,  ayrılıqda  türk  әdәbi 

dillәrinә  mәxsus olan simmetrik-tipoloji özәllikli  mürәkkәb cümlә vә buna  bağlı olaraq  müәyyәnlәşәn  konkret  bir 

mәtn  növünü  ifadә  etmәk  üçün  işlәdilir.  Sözügedәn  MSB-nin  mәtnlinqvistik  quruluşunun  dialoji-çәrçivәli  vә  ya 

ontoloji  terminlәri  ilә  ifadә  edilmәsinә  gәlincә  isә:  tema  (verilәn,  mәlum  olan)  vә  rema  (söylәnilәn,  yeni  verilәn) 

cümlәnin  vә  mәtnin  bir-birinә  bağlı  olaraq  işlәnilәn  semantik-funksional  komponentlәridir.  Komponentlәrin 

simmetrik xarakterli sıralanması ilә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә 

gerçәklәşәn  subordinativ-qapalı  konstruksiyalarından  araşdırmalarımızda  ayrıca  olaraq  bәhs  edilmişdir  (Musaoğlu 

2002:  141-143).  Cümlә  vә  mәtn  üzvlәrinin  semantik-funksional  üzvlәnmәsinә  görә  sıralanan  dialoji  sәciyyәli 

çәrçivәli-sintaktik  quruluşlar  dәrslikdә  әsl  ümumtürk  mәtni  örnәklәri  sәviyyәsindә  müәyyәnlәşdirilir.  “Ontoloji, 

dialoji vә çәrçivәli” sözlәri bir yerdә sözügedәn linqvistik qavramın açıqlanması üçün ilk dәfә tәrәfimizdәn işlәdilir 

(Musaoğlu  2002:  317-318).  Dialoji  (Yun.  Diâlogos-söhbәt,  iki  vә  ya  çox  şәxsin  bir-biri  ilә  danışıması)  leksemi 

dialoq  sözünün sifәti vә  ya tәyini kimi  dialoqla әlaqәli olan  mәnasına gәlir. Türk әdәbi dillәrinә aid nәsrlә  yazılan 

mәtnlәrdә  özgә  nitqi  (vasitәli  vә  vasitәsiz  nitq)  vә  daxili  nitq  şәkillәrindә    danışıq  vә  qarşılıqlı  dialoq  qurulması 

ortamlarına görә gerçәklәşir. Buna görә türkcә әsl mәtn hadisәsi semantik-funksional özәlliyini ifadә edәn linqvistik 

terminin  ilk  komponenti  dialoji,  ikinci  komponenti  isә  çәrçivәli  sözlәri  ilә  ifadә  olunur.  Sözügedәn  linqvistik 

anlayışın çәrçivәli alt qavramına görә ifadә olunması göstәrilәn sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәnin “çәrçivәlәnmәk” 

fәaliyyәti  ilә  gerçәklәşmәsinә  bağlıdır  (Musaoğlu  2002:  318).  Dialoji-çәrçivәli-sintaktik  quruluşlar  türk  әdәbi 

dillәrindә hәm şeirlә, hәm dә nәsrlә nәql edilәn vә yazılan mәtnlәrdә işlәnilir.  

 

 

 

 

---

260 

 

Mәn Qazandan dönmәzәm, bәlli bilgil! – dedi (Araslı 1978: 155-156). 

 

ii b. Beyrek: “Hoş, ola!” dėdi. Atın çekdiler bindi, kırk yigidilę Aruzuŋ ėvinę geldi. Taş 

Oġuz begleri otururiken girib selām vėrdi. Beyregę Aruz eydür: “Bilürmisin seni neyę kıġırduk?” 

Beyrek eydür: “Neyę kıġırduŋuz?” Aruz eydür: Heb şol oturan begler Kazaną āsī olduk, and 

içdük.” Mushaf getürdiler: “Sen dahı and iç” dėdiler. “Kazaną men āsī olmazam” dėyü and içdi. 

Soyladı, eydür:  

“Men Kazanuŋ nimetini çok yėmişem, 

bilmezisem gözümę tursun. 

Kaząġucdą każılık atıną çok binmişem, 

bilmezisem maŋa tābūt olsun. 

Yahşı kaftānların çok geymişem,  

bilmezisem kefenüm olsun. 

Alą bārgāh otaġıną çok girmişem,  

bilmezisem maŋa zindān olsun. 

Men Kazandan dönmezem, bellü bilgil” dėdi…(Tezcan 2001). 

 

 Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan  iia. vә orijinal iib. kimi ümumtürk mәtni 

örnәklәrindә  qafiyәlәnmәnin  vә  ritmik  ifadәnin  bir  dil-işlәnilmә  vasitәsi  olaraq  qurulması  heca 

vәznli epik-lirik şerimizin vә ya xalq mahnılarımızın vә bayatılarımızın poetik şәkillәnmәsindәn 

öncәki  mifoloji  epoxya  vә  sözügedәn  dövrdәn  qopuz-dastan  anlatımı  çağına  keçid  dönәminә 

tәsadüf  edir.  Ancaq  sözügedәn  poetik-folklorik  qafiyәlәnmә  sistemi  epik  xarakterli  dastan 

anlatımında hәlә günümüzdә dә öz işlәkliyini qoruyub saxlamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, belә 

bir poetik-mәtnlinqvistik quruluş әn qәdim ümumtürk mәtninin ritmik hecalı şeir sistemi ilә tәşkil 

olunmuşdur. Mәtndәki 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar bir-biri ilә hәmqafiyәdir. Birincilәrdә 10-

14, ikincilәrdә isә 9-10 heca vardır. Sözügedәn şeir parçasındakı birinci misralar eyni qrammatik 

quruluşda  vә  oxşar  bir  leksik  tәrkibdә  vә  ikinci  misralar  da  eyni  bir  qrammatik  quruluşda  vә 

oxşar bir leksik tәrkibdә müәyyәnlәşdirilә bilәn sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir. Hәr biri bir beyt 

kimi  müәyyәnlәşdirilә  bilәn  1,  2;  3,  4;  5,  6;  7,  8-ci  misralar  isә  ayrılıqda  asimmetrik  formalı, 

koordinativ-şәrt  vә  sәbәb  mәnalı  mürәkkәb  cümlә  sәviyyәsindә  gerçәklәşәn  mikromәtn 

komponentlәridir. 

---