M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
254
filoloq, türkoloq vә tәlәbәlәrimizin diqqәtini sözügedәn elmi-filoloji zәmindә xalq mahnılarımızın bәzi әdәbi-linqvistik özәlliklәrinin diaxronik-arxetipik görünümdә konseptual olaraq öyrәnilmәsinә cәlb etmәk istәdik. Azәrbaycan türk poetik-folklorik mәtnindә yer tutan, ancaq sözlü olaraq ifadә edilmәyәn “ozan-aşiq” vә “Sarı gәlin” prototiplәri әdәbiyyatımızın mifoloji dövrdәn dastan çağına keçid dönәmindә şәkillәnәn arxetipik proobrazlarındandır. Onlar poetik-folklorik mәtnyaratmada özәl mәtnqurucu semiotik işarәlәr olaraq işlәnilir. Bu baxımdan “Sarı gәlin” xalq mahnısında müraciәt edәnin vә müraciәt olunanın etnik-milli kimliyi şeirlә ifadә olunan әsas qavramın vә ya qavrayışın (konseptin) mәzmunu ilә çox yaxından bağlıdır. Hәmin mәzmun әslindә öncә “Türklük” vә “Azәrbaycançılıq” qavramlarının, sonra isә onlara bağlı olaraq abır-hәya, sevgi- mәhәbbәt duyğularının bәdii açıqlanmasıdır. Bu açıqlanma vә ya milli-folklorik fikir reallığı Beyrәklә Banuçiçәk, Aşıq Qәriblә Şahsәnәm sevgisi vә hәsrәti bәdii gerçәkliyinin eynisidir, Әsli vә Kәrәm arasındakı eşqdәn isә tamamilә fәrqlidir. Vә bütövlkdә saf vә müqәddәs mәzmunu ilә seçilәn vә xalq şerimizdә bütün bu incәliklәri ilә ifadә olunan әlçatmaz “әflatuni sevgi-hәsrәt”dәn ibarәtdir. Bu hәsrәt şeirdә ikinci bәndin orta mәrhәlәsini vә söylәnilәn әsas fikrin mәğzini tәşkil edәn “Nә ola bir gün görәm, Nazlı yarın üzünü” misraları ilә çox açıq bir şәkildә ifadә olunur. Sözügedәn xalq mahnısı, yәni yeddihecalı klassik gәraylı xalq şeri “aaba” şәklindә qoşulmuşdur. Bütün bәndlәrdә birinci, ikinci, dördüncü misralar hәmqafiyә, üçüncü misra isә sәrbәstdir. Şeir üç bәnddәn ibarәtdir. Hәr üç bәndin sonunda gәlәn “Neynim aman, aman, sarı gәlin” nәqәratı Azәrbaycan türk şerindә çox tәsadüf edilәn bir sintaktik tәkrir olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr. Sözügedәn sintaktik tәkrir folklorik-әdәbi makromәtni tәşkil edәn hәr üç mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq-komponenti yerindә işlәnilir. Bu isә hәmin sintaktik tәkririn hәm bütövlükdә folklorik-әdәbi makromәtnin, hәm dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin konseptual sәciyyәli mәtnqurucu әlamәti olaraq işlәnildiyini göstәrir. Maraqlıdır ki, birinci bәndin ikinci misrasının sonunda, digәr bәndlәrin vә elә birinci bәndin dә sonunda “Neynim aman, aman” yardımçı dil-nitq vasitәlәri ilә işlәnilәn “Sarı Gәlin” müraciәt-ifadәsi gәlmәkdәdir. Bu, fikrimizcә, makromәtni tәşkil edәn mikromәtnlәrdә, yәni mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә sıralanan sintaktik paralellәrin qrammatik-sintaktik formalaşması ilә dә bağlıdır. Birinci bәnddә vә ya mürәkkәb sintaktik bütövdә felin inkar şәklindә, qeyri- müәyyәn gәlәcәk zamanla ifadә olunan bir geniş zaman anlayışı vardır. Qeyd olunmalıdır ki, 255
qeyri-müәyyәn gәlәcәk zamanla geniş zaman anlayışının çox açıq olaraq ifadә edilә bilmәk özәlliyi türk dillәri arasında әn çox Azәrbaycan dilinә mәxsusdur. Çәrçivәlәnmәyәn hәmin geniş zaman anlayışı şerin ilk iki misrasıda “Saçın ucun hörmәzlәr, Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin” deyim-frazeologizm quruluşundakı interospektiv sәciyyәli qәlib-ifadәlәrlә ifadә olunmuşdur. Bu isә şerin birinci bәndindә “Sarı gәlin” ifadәsinin iki dәfә işlәnilmәsini zәruri edәn mәtnlinqvistik sәbәblәrdәn biridir. Mәtn dilçiliyi baxımından “Sarı gәlin” Azәrbaycan xalq mahnısının makromәtni üç mikromәtndәn, yәni mürәkkәb sintaktik bütövdәn tәşkil olunur. Daha doğrusu, şerin hәr bir bәndi müstәqil bir mürәkkәb sintaktik bütövdәn ibarәtdir. Burada abzas, bәnd vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin sәrhәdlәri üst-üstә düşür. Şerin poetik-folklorik uğurunu şәrtlәndirәn mәtnlinqvistik özәlliklәrdәn biri, bәlkә dә birincisi elә budur! Hәmin bәndlәrdә vә ya sintaktik bütövlәrdә isә birinci, ikinci vә dördüncü misralar sintaktik paralellәrlә ifadә edilir. Şerin bütün bәndlәrindә birinci vә ikinci misralar mürәkkәb sintaktik bütövün baş, üçüncü vә dördüncü misralar orta, “Neynim aman, aman, sarı gәlin” sintaktik tәkriri ilә ifadә olunan komponenti isә onun sonluq
Sözügedәn xalq mahnısı ümumtürk mәtninin әsas qurucu vasitәlәrindәn biri olan sintaktik paralelizm hadisәsinin işlәnilmәsilә qәdim türk epik şerinin formalaşdığı erkәn dönәmdә tәşәkkül tapmış folklorik bir mәtn örnәyidir. Bunu, hәr şeydәn öncә, yuxarıda Oğuz qrupu türk dillәrindәn gәtirilәn “Anasına bax, qızını al, qırağına bax, bezini al.” “Atalar sözü konteksti” ilә aparılan konseptual-linqvistik müqayisә dә sübut edir. Belә ki, hәmin kontekstdә ifadә olunan vә Azәrbaycan türk gözәlinә aid edilәn “abır-hәya, ismәt, utancaqlıq vә bütün bunlara bağlı olaraq da eşq-mәhәbbәt qavram”ı sözügedәn xalq mahnısının da konseptual mәzmununu tәşkil edir. Belәliklә, çox zaman bir sadә geniş cümlә vә ya yuxarıda göstәrildiyi kimi, sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә ifadә edilәn atalar sözlәrimiz daha ilk folklor mәtnlәrinin yarandığı “Animizim, totemizim vә antropomorfizm epoxası”ndan “Mifologiya çağı”na keçid dönәmindә ortaya çıxmışdır. Sözügedәn “Sarı gәlin” xalq mahnısı isә öncәkilәrdәn fәrqli olaraq artıq mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrlә ifadә olunur. Burada da sintaktik bütövlәri tәşkil edәn sintaktik paralellәr, atalar sözü örnәyindә olduğu kimi, sadә cümlәlәrdәn ibarәtdir. Ancaq “Sarı gәlin” vә heca vәznindә yazılan digәr qafyәli xalq şeirlәrimiz sözügedәn sәlәf-xәlәf münasibәtlәri kontekstindә vә ya türk epik şerinin “bayatı, xalq mahnısı” kimi müxtәlif
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|