M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
244
vә poetika” kimi ortaq araşdırma-öyrәnilmә sahәlәri mövcuddur. XX yüzilin sonunda isә hәmin elm sahәlәrinin vә özәlliklә dә ikincisinin әdәbiyyatşünaslığı vә dilçiliyi birlәşdirәn mifopoetika, linqvopoetika vә generativ, semantik vә orqanik poetika kimi yeni istiqamәtlәri meydana çıxmışdır. Hәmin istiqamәtlәrdә yazılan әsәrlәrdә әn çox poetik әsәrin ümumi linqvistik tәsviri verilir (Штaйн
1993). Bununla bәrabәr, bәdii mәtnin kommunikativ funksiyası, söylәmin emosional quruluşu vә “ritorik mәtnlәşmә” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) kimi mәsәlәlәr dә hәrtәrәfli elmi-filoloji araşdırılmaya cәlb olunur, mәtn vә әdәbi yaradıcılıq prosesinin komponentlәri arasındakı formal vә mәna әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir (Поляков 1986). MSB-nin ümumi funksional nәzәriyyәsi isә dilçilikdә 1960-cı illәrdәn etibarәn formalaşdırılmaqdadır. Funksiya anlayışı dil kommunikasiyası ilә әlaqәlәndirilmәkdә vә onun
göstәrilmәkdәdir (Якoбcoн 1960; 1987; 1999). Türkoloji dilçilikdә isә sözügedәn istiqamәtdә aparılan araşdırmalar ilk öncә daha çox mәtn dilçiliyi, mәtn sәrhәdlәri vә quruluşu qavramlarının açıqlanması ilә әlaqәdar olaraq meydana çıxmışdır. Mәtn dilçiliyinә aid yazılan digәr özәl әsәrlәrdә isә mәtnqurucu sәciyyәli formal vә mәna әlaqәlәrini yaradan mәtnlinqvistik vasitәlәr araşdırılmaya cәlb olunur. Hәmin vasitәlәr daha çox inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrinin materialları әsasında öyrәnilir (Abdullayev 1999: 178-269; Mәmmәdov 2001; Musaoğlu 2003). Belәliklә, türkoloji dilçilikdә MSB-nin tәdqiqinin әdәbiyyatşünaslıq elmi ilә әlaqәdәr olaraq aparılması filologiyamızda bәdii mәtnlәrin geniş bir koqnitiv-konseptual kontekstdә retprosperspektivel vә interospektivel olaraq filoloji-linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır. Bu baxımdan aşağıda bәdii mәtnlәrimizdәn gәtirilәn örnәklәr konseptual özәlliklәri vә özәl mәtnqurucu semiotik işarәlәrinә әsasәn әdәbi-linqvistik araşdırılmaya cәlb olunmuşdur. 3.1.1. Şeirlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri Ümumtürk folklorik mәtninin ilk örnәklәrindә sәrbәst olaraq ifadә olunan şeir parçaları әsasәn 2-24-28 saylarında gerçәklәşәn ritmik-tonik vә tәhkiyәvi-rifmik bir hecalanma sistemi ilә qafiyәlәnir (Musaoğlu 1999: 10-13). Qәdim türk şerindә ilikin mәtnlәşmә әsnası sözügedәn sәrbәst qafiyәlәnmә sisteminә bağlı olaraq gerçәklәşir. Buna bağlı olaraq makromәtn sәciyyәli mәtnlәşmә söz birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә qurulan sintaktik bütövlәrin daha geniş bir mәtnlinqvistik tәhkiyәdәki simmetrik vә asimmetrik sıralanmaları ilә özünü göstәrir. Ancaq bu, formal olaraq belәdir. Mәzmun planı etibarilә müxtәlif sintaktik konstruksiyaların vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin mәtndә işlәnilmәsi hәr hansı bir ünsiyyәt
245
әsnasının diskurs ortamında konkret olaraq geçәklәşmәsi ilә şәrtlәnir. Bu gerçәklәşmә isә danışanın vә müәllifin dinlәyәnin vә oxucunun dәrk etdiyi әsas bәdii fikrinin özәl mәtnqurucu semiotik işarәlәrlә 37 geniş oxucu vә dinlәyici auditoriyasına nә dәrәcәdә uğurlu ötürülmәsi ilә müәyyәnlәşir. Özәl mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi isә danışan vә dinlәyәn arasındakı informasiyavericiliyin dayandığı dәrindәki vә üzdәki konkret hadisәlәr, fenomenlәr vә onlarla ifadә edilәn ana fikirlәrlә bağlı olur. Hәmin işarәlәr müasir filologiya elmindә әdәbi-semiotik mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir. Bu isә o demәkdir ki, hәr hansı bir әdәbi-bәdii mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, leksemlәrdәn, frazemlәrdәn, söz birlәşmәlәrindәn vә cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Hәr hansı bir bәdii mәtnin hәmin semasioloji dil işarәlәri ilә ifadә olunan özünә mәxsus semiotik mahiyyәtli özәl mәtnqurucu işarәlәri dә olur. Hәmin semiotik işarәlәrin hәrәkәtlәri isә mәtndә ifadә edilәn müәllif reallığını vә ya bәdii fikrini ayrı-ayrı konkret hadisәlәrlә, bәşәri vә milli-mәnәvi dәyәrlәri bildirәn fenomenlәrlә göstәrir.
37 Özәl mәtnqurucu işarәlәr haqqında kitabın aşağıdakı bölmәlәrindә konkret örnәklәrlә daha geniş vә әtraflı mәlumat verilәcәkdir 246
Xalq mahnılarımızın poetik-musiqili mәtnlәri dә, hәr şeydәn öncә, haqqında bәhs edilәn özәl mәtnqurucu işarәlәrlә qurulur. Hәmin özәl mәtnqurucu işarәlәr bilavasitә xalqın sevgisinә, arzularına, istәklәrinә, dәrdinә-sәrinә, gәlәcәyә inamına, onun әn dәruni duyğularına sintaktik, semantik vә praqmatik bir bütünlәşmә olaraq işarә edir. Bu baxımdan xalq mahılarımızın başlıqları әn gözәl seçilmiş özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi qiymәtlәndirilә bilәr. Mәsәlәn, “İrәvanda xal qalmadı”, “Qaragilә”, “Azәrbaycan maralı” mahnılarının başlıqları nә qәdәr gözәl, nә qәdәr uğurlu seçilmişdir! Hәmin başlıqlar saf vә sәmimi, ailәsinә vә sevgilisinә әn dәruni duyğularla bağlı olan bir Azәrbaycan gözәlinә işarә etmirmi?! Әlbәttә, edir. Birinci mahnının mәtnindә işlәnilәn vә üzә, gözәlә xüsusi yaraşıq, gözәllik verәn, Azәrbaycan әdәbiyyatında vә xalq mahnılarımızda milli mentalitetimizә yönәlik interospektiv sәciyyәli mahiyyәt qazanan “qoşa xal” bәnzәtmәsi Cabbar Qaryağdıoğlunun çox uğurla seçdiyi özәl bir mәtnqurucu işarә deyildirmi?! Bәs sözügedәn poetik-musiqili mәtnin başlığında işlәnilәn “İrәvan” mәtnqurucu toponimik adı? “İrәvan” özәl adı hәm sözügedәn mahnı mәtninin әdәbi-konseptual semiosferasına, hәm dә Azәrbaycan adlı dünyamızın tarixi-mәkani qavramlar xәritәsinә retrospektiv, prospektiv vә interospektiv baxımlardan işarә edәn әn önәmli mәtnqurucu işarәlәrdәn biridir. Bakı, Gәncә, Şuşa, Xankәndi, Naxçıvan, Şәki, Dәrbәnd, Tәbriz toponimik- konseptual adları kimi! Belә özәl mәtnqurucu işarәlәr, tәbii ki, “Sarı gәlin” vә “Küçәlәrә su sәpmişәm” xalq mahnılarımızın mәtnlәrindә dә vardır. Mәsәlәn, “Sarı gәlin” vә ya sadәcә “Gәlin” vә Çoban”, “Küçәlәrә su sәpmәk” vә “Yar” söz-ifadәlәri. Hәmin bәdii mәtnqurucu semiotik işarәlәr konseptosferik sistemdә “eşq, sevgi, mәhәbbәt vә son dәrәcә dәruni insani duyğular”ı bildirәn qavramlarla (konseptlәrlә) çox yaxından bağlıdır. Ancaq sözügedәn özәl mәtnqurucu işarәlәr burada Azәrbaycan adlı qavramlar dünyasının milli-mәnәvi mahiyyәt vә konkret olaraq da intim yaşanmışlıq vә ya hәyatilik sәciyyәsi daşıyan elementlәrini işarәlәyir. Buna görә dә onlar mili mentalitetә bağlı interospektiv sәciyyәli faktların, hadisәlәrin, әn müxtәlif folklorik hekayәtlәrin vә rәvayәtlәrin poetik olaraq dәrk olunması vә konseptual müstәvidә adlandırılmasıdır. Bununla da xalq mahnılarımızı formalaşdıran hәmin özәl mәtnqurucu işarәlәr digәr adekvat semiotik quruluşlardan vә ya semiozislәrdәn fәrqlәnirlәr (Musaoğlu 2011: 34-35).
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|