M. M. Musayev

275 

 

Mәtn vә mәtnlәr; 

Mәtn tarixdә vә mәtn tarix xaricindә vә s. (Рeвзинa 1998: 301).  

 

3.3.2. Bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri 

 Çağdaş  dilçilikdә  artıq  sadәcә  dil  işarәlәri,  işarәlәr  sistemi,  onların  söylәmdәki  vә 

diskursdakı  tәkrarının  mәtnin  әsas  adekvat  әlamәtlәri  olaraq  öyrәnilmәsi  işi  qәnaәtbәxş  hesab 

oluna  bilmәz.  Çünki  әdәbi-bәdii  mәtni  ayrıca  bir  fenomen  olaraq  tәşkil  edәn  vә  müәyyәn 

konseptual  vә  kateqorial  әlamәtlәri  ilә  seçilәn  ayrıca  bir  “özünәmәxsus  işarәlәr  sistemi” 

(Seçdirmә  bizimdir-  M.M.)  vә  ya  vahidlәri  dә  vardır.  Onlar,  hәr  şeydәn  öncә,    әdәbi-semiotik 

mahiyyәtli  mәtnqurucu  vasitәlәr  olaraq  öyrәnilir  (Словарь  литературоведческих  терминов 

2011).  Bu  isә  o  demәkdir  ki,  bir  әdәbi-bәdii  mәtn  sadәcә  fonemlәrdәn,  morfemlәrdәn, 

leksemlәrdәn,  frazemlәrdәn,  söz  birlәşmәlәrindәn  vә  cümlәlәrdәn  ibarәt  deyildir.  Vә  ya  әdәbi-

bәdii  mәtn  bütün  bunların  birlәşmәsindәn  ibarәt  olan  bir  “söz  yığını  vә  ya  monoton  cümlәlәr 

birlәşmәsi” olaraq da öyrәnilә bilmәz.  

Әgәr mәtnin sadәcә yuxarıda göstәrilәnlәrdәn ibarәt olduğu düşünülsәydi, o zaman onun 

komponentlәrinin  morfoloji,  leksik  vә  sintaktik  tәhlilinin  nәticәlәndirilmәsi  ilә  mәtn  dilçiliyinә 

dair bütün mövcud problemlәr dә hәll edilmiş olardı. Ancaq mәtn dilçiliyi vә nәzәriyyәsi mәhz 

ona görә ortaya çıxmışdır ki, onların da özünәmәxsus bir tәdqiqat obyekti vardır. Daha doğrusu, 

dil vahidlәrinin әnәnәvi  olaraq  fәrqlәndirilәn özәlliklәrindәn hәrәkәtlә   nә sözügedәn linqvistik 

elmin,  nә  dә  ümumi  mәtn  nәzәriyyәsinin  elmi  vә  praktik  tәlәblәrinә  bütövlükdә  cavab  verilә 

bilmәz. 

Mәtn, hәr şeydәn öncә, kommunikativ vә informativ bir vahid olaraq sadәcә ona mәxsus 

olan özәl işarәlәrlә qurulur. Bunlar ifadә planına görә yuxarıda göstәrilәn bildiyimiz dil işarәlәri 

ilә uyğun gәlir. Ancaq sözügedәn hәr iki işarә sisteminin mәtndәki mәnası vә funksiyası elә hәr 

hansı bir әdәbi-bәdii mәtndәcә mәzmun planına görә bir-birindәn prinsipial olaraq ayrılır. Bәdii 

mәtni formal-semantik baxımdan formalaşdıran özәl işarәlәr digәr hәr cür mәtn işarәlәrindәn dә 

fәrqlәnir. Bunlar mümkün olduğu qәdәr bәdii mәtnin açıqlığı, aydınlığı vә başa düşülmәsini vә 

özәl  yazıçı  mövqeyini  ehtiva  edir.  Hәmin  özәlliklәr  isә  bir  mәtnә  aid  olan  “özünәmәxsus 

anlaşılırlılıq”  vә  sadәcә  hәr  hansı  bir  mәtnin  müәllifinә  mәxsus  olan  mәzmun  planı  vә  ya 

“avtosemantiklik” (Seçdirmәlәr bizimdir- M.M.) olaraq da ifadә oluna bilәr.  

Mәtn  digәr  dil  işarәlәrindәn  fәrqli  olaraq,  yuxarıda  göstәrildiyi  kimi,  hәm 

kommunikativ,  hәm  dә  informativ  bir  mahiyyәt  daşıyır.  O,  digәr  dil  vә  nitq  vahidlәrindәn 

informasiyavericilikdә  daşıdığı  mәqsәdyönlü  funksiya  ilә  bәrabәr,  şifahi  vә  yazılı  olaraq 

gerçәklәşmә    şәkillәrinә  görә  dә  fәrqlәnir.  Normal  mәtndә  hәr  hansı  bir  konkret  informasiya 

verilir. Diskursiv ortamda hәr hansı bir konkret informasiyanın verilә vә özәlliklә dә müәyyәn bir 

fikrin  ifadә  oluna  bilmәsi  bәdii  mәtnin  “özünәmәxsus  anlaşılırlılığ”ı  vә  müәllifә  aid  olan 

“avtosemantiklik”in  paralel  olaraq  mövcud  olması  ilә  şәrtlәnir.  Sözügedәn  mәtn  özәlliklәrinin 

ifadәsi isә özәl mәtn işarәlәrinin işlәnilmәsilә gerçәklәşir. 

 Qeyd  olunmalıdır  ki,  filologiyada  konkret  tematik  ifadәlәr  yerindә  özünü  göstәrәn 

başlıqların ayrı-ayrı diskursiv ortamlarda özәl mәtnqurucu işarәlәr yerindә işlәnilmәsi bәdii mәtn 

yaradıcılığı  materialları  әsasında  geniş  araşdırılmaqdadır.  Görkәmli  rus  yazıçılarından  A.  P. 

Çexovun “Gecikmiş  çiçәklәr”, M. A. Şoloxovun “Xal” vә V. M. Şukşinin  “Yaşamaq  yanğısı” 

hekayәlәrnin  başlıqları  tematik  vә  semantik  mәna-anlam  yükünün  ağırlığı  baxımından  diqqәt 

çәkicidir.  Sözügedәn  әsәrlәrin  vә  bunlara  oxşar  digәr  klassik  vә  müasir  әsәrlәrin  mәtnlәrinin 

başlıqları ilә bәrabәr, formal-semantik quruluşu da bu gün rus dilçiliyindә geniş öyrәnilmәkdәdir 

(Поповская  2006:  37-48;  130-156;  168-297).  Ümumiyyәtlә,  başlıqlar  mәtnlәrdә  ifadә  edilәn 

tarixi  vә  gündәlik  hadisә  vә  gedişatların  mühtәvasının  bir  әsas  süjet  xәttindә  birlәşdirilmәsini 

---

276 

 

tәmin  edәn  çox  önәmli  mәtnqurucu  özәl  işarәlәrdәndir.  Çünki  onlar  müәllif  dünyası 

qavramlarının açıqlanmasında bir özәk vә ya açar söz-ifadә olaraq özünü göstәrmәkdәdir.     

Azәrbaycan әdәbiyyatında da mәtnqurucu özәl işarәlәr olaraq çox böyük uğurla işlәdilәn 

hәm  klassik,  hәm  dә  müasir  sәciyyәli  bәdii  әsәr  başlıqları  vardır.  Bunlardan  C. 

Mәmmәdquluzadәnin  “Poçt  qutusu”, “İranda hürriyyәt”, “Quzu”, “Qurbanәli bәy” vә “Saqqallı 

uşaq”  hekayәlәrinin  başlıqları  göstәrilә  bilәr.  Ә.  Haqverdiyevin  “Bomba”  hekayәsinin  vә  M. 

Cәlalın  “Bir  gәncin  manifesti”,  İ.  Şıxlının  “Dәli  kür”,  Anarın  “Beşmәrtәbәli  evin  altıncı 

mәrtәbәsi” vә Elçinin “Mahmud vә Mәryәm” romanlarının başlıqları da çox uğurla seçilmişdir.  

 Yuxarıda  göstәrilәn  başlıqlar  bәdii  mәtnin  tematik  xarakterli  mәna-anlam  yükü 

daşıyıcıları olaraq işlәnilmәsinә görә diqqәt çәkicidir. Yazıcı, alim vә publisist Kamal Abdullanın 

2000-ci  illәrdә  yazdığı  vә  bir  çox  xarici  dilә  çevrilәrәk  böyük  uğurlar  qazanan  “Yarımçıq 

әlyazma”, “Sehrbazlar dәrәsi” vә Unutmağa kimsә yox” romanları isә hәm mәtn başlıqları, hәm 

dә konkret tarixi hadisәlәrin vә dini-mifoloji keçmişimizin fәrdilәşdirilmәsi vә türk-islam dünyası 

coğrafiyasına  dair  qavramların  orijinal  bәdii  açıqlanması  vә  yozumu  olaraq  sadәcә  Azәrbaycan 

әdәbiyyatında deyil, ümumtürk vә dünya  әdәbiyyatında  yeni  bir  әdәbi-bәdii vә elmi-publisistik 

platforma yaratmaqdadır. O qәdәr ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanının tarixi-mәtnaltı motivlәri 

vә  Şah  İsmayıl  şәxsiyyәti  әsasında  yazılmış  “Yarımçıq  әlyazma”  romanı  Türkiyәdә  Türkiyә 

Türkcәsindә yayımlandıqdan sonra İstanbulda bir tәdqiqatçı-türkoloq bir yazısında “Kitabi-Dәdә 

Qorqud” dastanlarının yeni әlyazmasının tapıldığını bildirmişdi.   

Roman Türkiyәdә yayımlandıqdan sonra belә bir allüziyanın ortaya çıxması, hәr şeydәn 

öncә, “Yarımçıq әlyazma” başlığının vә ya özәl mәtnqurucu işarәnin yazıçı tәrәfindәn çox uğurlu 

seçiminә  bağlıdır.  Әslindә  sözügedәn  başlıq  özü  başlı-başına  bir  metatekst  vә  ya  kontekstdir. 

Yazıçı onu obrazlaşdırmışdır. Çünki hәmin başlıq romanın hәm başlanğıcını, hәm dә nәticәsini 

ifadә  edir.  Yarımcıqlıq  burada  oxucunun  qavrayışında  bir  semiozis  yaradır  vә  bir  tamamlanma 

әsnasının  başlanğıcını  qoyur.  Ümumiyyәtlә,  qәdim  әlyazma  fenomeni  tarixin  müxtәlif 

zamanlarında semiotik işarә sistemlәrinә görә gerçәklәşәn konkret hadisәlәri ilә böyük bir әdәbi-

tarixi vә linqvistik-tipoloji kontekst tәşkil edir. Yarımçıq, tamamlanmamış, yanlış, aydın vә açıq 

olmayan qrafik işarәlәrlә, unudulmuş vә ya ölü bir dildә yazılmış әlyazma fenomeni isә semiotik 

zaman vә mәkan çәrçivәsindә ayrıca bir qavram, yәni konsept ola bilmә özәlliyi ilә seçilir.  Heç 

dә tәsadüfi deyildir ki, Umberto Ekonun mәşhur “Qızılgülün adı” adlı әsәrinin süjet xәtti vә bәdii 

mәtninin  formal-semantik  kompozisiyası  da  kilsәdә  tapılan  qәdim  bir  әlyazmasının  oxunub 

deşifrә olunması ilә bağlantılı olaraq qurulur (Лотман 1998: 650-669). 

Kamal  Abdullanın  “Yarımçıq  әlyazma”  romanının  başlığı  hәm  әsәrin  ümumi  süjet 

xәttinin vә ayrı-ayrı fabulaların qurulmasında, hәm  dә müәllif dünyası  qavramlarının vә hәmin 

qavramlara bağlı olaraq gerçәklәşәn Kamal Abdulla reallığının ifadә olunmasında çox önәmli bir 

rol  oynayır.  Daha  doğrusu,  romanın  mәtnindә  Kamal  Abdulla  “avtosemantikası”na  (Seçdirmә 

bizimdir- M.M.) bağlı olaraq ifadә edilәn yeni bir mәtnaltı “Dәdә Qorqud dünyası” da sözügedәn 

başlığın  tarixi  sәciyyәli  mәtn  vә  ya  metatekst  kontekstindә  gerçәklәşir.  Bu  yeni  dünya  isә 

müәllifin  özünün  yaratdığı  bir  reallıqır.  Vә  ya  mәtnaltı  Dәdә  Qorqud  dünyası  modelidir.  Bu 

reallıq-model  әslindә  “Biz  Cavanşirlәr,  Babәklәr,  Koroğlular  nәsliyik”  patetikasını  sarsıdır  vә 

bizi  bir  çox  xüsusda  “papağımızı  qabağımıza  qoyub”  çox  dәrindәn  düşünmәyә  vadar  edir.  Vә 

bununla bağlı olaraq buna bәnzәr digәr mövcud patetik stereotiplәri dә qırıb-dağıdır. Oxucusunu 

yeni  bir  semiosfera  ortamına,  semiotik  mәkanın  vә  zamanın  әnginliyinә  götürür.  Dastan 

qәhrәmanlarının  romanda  yaradılan  “mәnfi  obrazları”nın  әsәr  çap  olunduqdan  sonra  әdәbi 

tәnqiddә  çox  geniş  mübahisә  doğurması  da  elә  sözügedәn  reallığın  yeni  vә  fәrqli  mәtnqurucu 

işarәlәrlә  ifadә  olunmasına  bağlı  olaraq  meydana  çıxır.  Başlıqlarla  bәrabәr,  çağdaş  filoloji-

---